1- درب قبله است كه آن را باب القبله مي گويند كه از بازار و خيابان مي گذرد.



[ صفحه 260]



2- باب المراد است كه از قديمي ترين درهاي اين صحن بوده و در ساقه ي ضلع شرقي قرار دارد.

3- باب صاحب الزمان كه در بين ضلع غربي واقع شده.

4- باب فرهاديه است كه از مآثر حاجي فرهاد ميرزا عموي ناصرالدين شاه مي باشد و در ضلع شرقي شمالي واقع است.

5- باب قاضي الحاجات است كه در ضلع شمالي جهت شرقي قرار گرفته.

6- باب قريش است كه در ضلع شمالي در جهت غربي واقع شده.

7- باب صافي است كه در منتهي اليه ضلع غربي جنوبي قرار گرفته.

8- باب الحديد است كه در سال 1359 در ضلع جنوب شرقي مفتوح شده و در سال 1360 پايان يافته.

در همين بارگاه ساعتي بزرگ نصب است و مردم از روي آن وقت را مي فهمند. درهاي صحن و رواق و روضه هر يك مشحون بر احاديث نبوي درباره ي اهل بيت است كه شاهكار صنعت مي باشد.

صحن از سه طرف ايوان دارد و در زواياي آن كفشداري ها قرار گرفته و خدام مخصوص به خدمت اشتغال دارند.

ايوان جنوبي - شرقي - غربي كه با وضع هندسي منظم و زيبايي بنا شده است و در آنجا مدفن بسياري از علما و بزرگان مي باشد و اولين ايوان آن اثر شاه اسماعيل صفوي است كه در سال 926 ساخته است. كتيبه هاي ايوان و صحن و رواق به خط ثلث و نسخ و نستعليق جالب توجه هر بيننده و مشحون بر آيات قرآن و احاديث و ماده تاريخ و فرمان بنا و اشعار زيبا مي باشد.

ابن بطوطه در ذكر جانب غربي بغداد قبوري را كه ديده مي نويسد از



[ صفحه 261]



آن جمله مي گويد: در دروازه ي بصره قبري است كه بر آن نوشته «هذا قبر عون من اولاد علي بن ابي طالب». و در ادامه گفته: مي رسيم به قبر موسي الكاظم بن جعفر الصادق والد علي بن موسي الرضا عليهم السلام و پهلوي او قبر حضرت جواد عليه السلام است و هر دو قبر داخل روضه اي است كه براي آنها ساخته اند و روي قبرها صندوق چوبي قرار دارد كه الواح نقره بر آن كوبيده شده است.

از كلام ابن بطوطه معلوم مي شود در موقعي كه او به كاظمين رسيده عين دو قبر دو امام در دو گنبد و دو روضه بوده است كه از روضه حضرت موسي بن جعفر عليهماالسلام بيرون مي آمده اند و به روضه حضرت جواد عليه السلام مي رفتند.

مرحوم شيخ جعفر نقدي مي نويسد: به فاصله كوتاهي از دفن امام نهم عليه السلام، شيعه بر مقابر قريش بنايي گذاشتند و اطراف آن خانه ها ساختند و به صورت قريه اي درآمد. در همان زمان بر دو قبر مقدس ضريحي گذاشتند كه از هم جدا بود. در عصر ديالمه كه زوار روز افزون زياد شدند و خانه هاي اطراف بقعه فزوني يافت به امر معزالدوله در سال 336 گنبدي بزرگ بر دو ضريح بنا گذاشتند. اين دو ضريح از چوب ساج و بسيار مجلل و زيبا بوده و براي هر يك قبه اي ساختند و صحني بزرگ براي هر دو بنا نمودند و داخل آن را تزيين كردند.

در سال 352 كه عزاي عمومي در بغداد اعلان شد مردم در كاظمين براي زيارت از هم سبقت مي گرفتند و از روزهاي تاريخي كاظمين بوده و تا سال 356 كه معزالدوله وفات كرد ايام عاشورا روز رسمي عزاداري براي آل محمد صلي الله عليه و آله و سلم بود.

در سال 367 عضدالدوله تجديد عهد كرده و در سال 359 بناي مفصلي براي كربلا و كاظمين نهاد و شهري به وجود آورد كه مجاري آب



[ صفحه 262]



و بازار و كوچه هاي منظم و ابنيه ي عاليه اطراف آرامگاه حضرت موسي بن جعفر و حضرت جواد عليهم السلام ساخت.

در سال 371 بيمارستان عضدي موجبات تسهيل كار زايران را فراهم كرد و در سال 377 رشته آبي فراوان براي كاظمين آورد تا زايران در آسايش باشند.

در سال 422 فتنه اي بين شيعه و سني رخ داد كه موجب منع زايران از كاظمين شد و تا سال 441 از شيعه جلوگيري مي كردند كه در كاظمين عزاداري نكنند.

در سال 437 زد و خوردي شديد بين اين دو طبقه شد و تا سال 446 باز اين فتنه تجديد شد.

در اين فتنه حرم موسي بن جعفر عليهماالسلام آتش گرفت و در صندوق چوب ساج سوخت و به قبور اطراف هم اثر كرد و نقيب هاشميان و عباسيان آنجا را تعمير كردند و در سال 466 هزار دينار صرف تعمير مشهد كاظمين كردند و در سال 490 مجدالملك ابوالفضل اسعد بن موسي قمي وزير بركيارق روضه مقدسه كاظمين را بنا كرد و تزيين نمود و دوباره صندوقي از ساج بر قبور شريف گذاشتند و مسجد شمالي را ساخت و غرفه هاي اطراف صحن را براي استراحت زوار ساخت و تا سال 517 كه بين المسترشد بالله عباسي و دبيس بن صدقه جنگ شد و آخر الامر المسترشد پيروز شد باز براي تزيين روضه منوره كوشش كرد.

در سال 569 آب دجله طغيان كرد و خانه هاي اطراف صحن را خراب كرد و بيمارستان و آسايشگاه عضدالدوله را منهدم كرده و به روضه رسيد تا سال 575 كه المستنصر بالله آنجا را تعمير كرد و اين بنا بود تا سال 604 كه الناصر لدين الله در اطراف شهر ديوار كشيد و مهمانخانه اي براي كاظمين ساخت كه فقيران در آن پذيرايي مي شدند و در سال 608



[ صفحه 263]



حجره هاي اطراف صحن تجديد و تعمير شد و بازاري جديد ساختند و تعمير آنجا ادامه داشت تا اينكه الناصر در سال 622 وفات يافت.

پس از او در زمان الظاهر بامر الله دوباره آتش سوزي وحشتناكي در كاظمين رخ داد. سال 663 تعمير كردند و صندوق مقدس باقي بود تا دوره صفويه كه شاه اسماعيل صفوي صندوق خاتم كنوني را مرصع به تاج نمود و بر مرقد دو امام همام و همچنين بر قبر سلمان فارسي صندوق و ضريحي گذاشت.

در سال 647 بناي ديوار صحن عوض شد و قبه و بارگاهي عظيم بنا كردند.

در سال 654 حوادث مهمي رخ داده كه از آن جمله طغيان آب و سقوط دولت بني عباس بوده ولي روضه مشهدين كاظمين از حوادث مصون ماند.

پس از دولت بني عباس در سال 657 خواجه نصيرالدين طوسي وزير هلاكوخان به ترميم مشهد كاظمين پرداخت و تزيينات مهمي نموده و داخل و خارج روضه و صحن و رواق را تزيين كرد.

در سال 765 باز دجله طغيان كرد و آب ديوار صحن را ويران كرد به مشهد رسيد تا اينكه سلطان اويس به حسن جلايري در سال 769 آنجا را ساخت و خرابي ها را ترميم نمود.

در سال 766 باز آب دجله طغيان كرد و بسياري از مردم را غرق نمود. به گنبد و بارگاه هم زيان بسياري رسيد تا امير وجيه الدين اسماعيل بن امير زكريا يا روضه مقدسه و ساير مشاهد شريفه را ترميم و تعمير و تزيين كرد تا سال 966 كه شاه اسماعيل صفوي تمام بناهاي گذشته را خراب كرد و از نو بنايي رفيع و كاخي شايسته آن مقام به صورت كنوني بنا كرد و در تزيين و آينه كاري و تهذيب و تذهيب آن كوشش زيادي كرد. صحن را كاشي كرد و بناهاي لازم را اطراف حرم ساخت و حجره ها را منظم نمود



[ صفحه 264]



از اين رو آنجا را جامع صفوي گويند و درهاي صحن و رواق روضه را با بهترين چوب و زيباترين سليقه نصب كرد. در سال 975 اين تعميرات تمام شد و در سال 978 بين او و سلطان سليم عثماني جنگ شد و عراق از ايران جدا شد و به دست عثماني ها افتاد تا سال 1032 كه شاه عباس صفوي به زيارت عتبات مشرف گرديد و ضريح فولادي و صندوق خاتم بر مشهد كاظمين اضافه كرد و هدايايي به آنجا داد. در سال 1042 باز آب دجله طغيان كرد و ضرر بسياري بر روضه وارد آورد شاه صفي دستور داد آنجا را ترميم و تعمير كردند.

در سال 1045 به امر شاه صفي مناره هاي حرم را ساختند و در سال 1047 سلطان مراد چهارم بر كاظمين تاخت و تمام اموال و اثاثيه قيمتي آنجا را به غارت بردند.

در سال 1111 حسن پاشا سقف روضه را ترميم كرد و در جمادي الثاني سال 1115 به نقل محدث نوري محمود آقا تاجر ضريح نقره اي تقديم كرد و مبالغي صرف تعمير و تزيين و ترميم اثاثيه غارت شده نمودند.

در سال 1211 سلطان محمد شاه قاجار گنبدهاي كاظمين را زر اندود ساخت و مناره ها را طلا گرفت و ايوان جنوبي را ساخت و رواق روضه را با بهترين فرش مفروش كرد و با مرمر سفيد ديوارها را پوشانيد و صحن را تعمير كرد و از طرف جنوب و غرب بزرگ نمود.

در سال 1231 فتحعلي شاه قاجار داخل روضه را به انواع تذهيب زيبا تعمير كرد و كتيبه ها را نوشت و داخل قبه را با طرح هاي مينايي بسيار جالب توجه با آب طلا رنگ آميزي كرد و اين آثار بديع كه در دنيا نظير ندارد از آثار ميرزا شفيع وزير محمد شاه است.



[ صفحه 265]



در سال 1255 معتمدالدوله ايوان جنوبي را به طلا اندود و به طاق آن اسامي ائمه عليهم السلام را با آب طلا و مينا نوشت و در صفه شرقيه (باب المراد) و صفه جنوبي (باب القبله) نقاشي ها و تذهيب كاري بديعي نمود كه شاهكار صنعت و هنر است.

در سال 1282 به امر ناصرالدين شاه ايوان شرقي را تذهيب و طلاكاري كردند و سقف داخل و خارج روضه و رواق را نقاشي كرده با خطوط مختلف احاديث و آياتي نوشتند و در سال 1283 ضريح نقره روي ضريح فولادي گذاشتند و در سال 1287 كه ناصرالدين شاه به زيارت آنجا مشرف شد و ماده تاريخش (تشرفنا بالزياره، 1287) است، امر كرد بقيه اصلاحات روضه منوره را به دست عالمان و خادمان و كليدداران انجام دهند. در سال 1293 حاجي فرهاد ميرزا صحن را به كلي عوض كرد و صحن كنوني را ساخت و اديب آل داود همداني شاعر مخصوص روضه مطهره اشعاري در اين باره سرود.

در سال 1299 حاجي عبدالهادي استرآبادي مأذنه ها را تذهيب نمود و اتمام خدمات حاجي فرهاد ميرزا سال 1301 مي باشد.

شكوه و عظمت اين بنا از هر جهت مشترك بين دو امام است و هر بيننده را به ياد مقام روحاني و ولايت و اولي به تصرف بودن آنها مي اندازد كه 12 قرن است در دل مردم جا گرفته اند و هر كس از بهترين و خالص ترين اموال قيمتي خود هديه و تحفه اي به آن آستان تقديم مي كند



[ صفحه 266]



و در عمران و آبادي و تزيين آن مي كوشد. و در هر سال بيش از دو ميليون نفر به زيارت امامين همامين كاظمين عليهماالسلام مي روند. [1] .

از سال 1301 تاكنون اكثر اخيار و ابرار و تجار ايراني و شيعه مبالغي هنگفت با كمال ارادت صرف تعمير و تذهيب و تزيين آن بارگاه موسوي كرده اند چنانچه امروز روضه رضوان و گوشه اي از بهشت برين است، سلام الله عليهما و علي آبائهما الطاهرين [2] .



[ صفحه 267]