رسول گرامي اسلام (ص) و جانشينان بر حق آن حضرت در راه تبيين و نشر احكام اسلام بيشترين اذيت ها و آزارها را از سوي دشمنان و دنياطلبان، متحمل شدند؛ چندان كه از پيامبر (ص) نقل شده است كه فرموده:

«ما أوذي احد مثل ما اوذيت في الله.» [1] .

هيچ كس در راه خدا به اندازه من مورد آزار قرار نگرفت.

ائمه عليهم السلام نيز كم و بيش همين وضع را داشتند. تفاوتي كه ميان آنان وجود داشت. در نوع گرفتاري ها و آزارها بود. اميرمؤمنان (ع) در دوران 25 سال سكوت به گونه اي از سوي دشمنان، گرفتار و دچار اذيت و آزار آنان بود و در دوران پنج ساله حكومت ظاهري به گونه اي ديگر؛ امام حسن، امام حسين و بقيه امامان عليهم السلام نيز چنين بودند.

گرفتاري و اذيت و آزاري كه از سوي دستگاه خلافت عباسي متوجه موسي بن جعفر (ع) شد در تاريخ حيات امامان (ع) بي سابقه است. ائمه پيشين به مركز خلافت احضار مي شدند و مورد تهديد و آزار روحي قرار مي گرفتند و احياناً براي مدتي محدود روانه زندان مي شدند، اما پس از اندك زماني آزاد شده به مدينه باز مي گشتند؛ ولي قضيه پيشواي هفتم (ع) چنين نبود؛ از حد تهديد و هشدار مقطعي فراتر رفته و به عنوان يك مسأله جدي و خط مشي سياسي، ذهن هارون را به خود مشغول ساخته بود.

ما در درس آينده سير گرفتاري و مراحل بازداشت امام كاظم (ع) را در زندان هاي مختلف هارون مرور خواهيم كرد، ولي پيش از آن لازم است زمينه ها و عوامل آن را مورد



[ صفحه 206]



تجزيه و تحليل قرار دهيم كه موضوع اين درس است.

بحث زمينه ها و عوامل دستگيري امام كاظم (ع) توسط هارون، گرچه با تأمل و دقت در مباحث گذشته تا حدودي به دست مي آيد، ليكن در اين جا به عنوان جمع بندي مباحث گذشته با ارائه شواهد و مستندات بيشتري، مهمترين اين علل و عوامل را در چند محور ذكر مي كنيم.