عقل همان نيروي بي نظيري است كه خداوند آن را به انسان مرحمت كرده و او را بدان وسيله بر ساير موجودات شرف و برتري بخشيده و خليفه ي خود در زمين قرار داده است. آدمي با نيروي عقل و انديشه ي خود توانسته تمام كائنات را به خدمت بگيرد و راز و رمز آنها را كشف كند، پرده از روي رازهاي آن بردارد، آهنگ فضا كند و به ستارگان دست يازد و اسرار آنها را كشف كند. انسان به وسيله ي عقل به تمام اينها دست يافته و در آينده ي نزديك و يا دور به مطالبي عميق تر و فراگيرتر از اينها نيز خواهد رسيد.

البته انسان با امتياز عقل، بينش و دانش خود به اين اكتشافات ارزنده رسيده است. امام موسي عليه السلام از مهمترين آثار عقل سخن گفته و بر فضيلت آن به وسيله ي



[ صفحه 210]



آيات كريمه استدلال فرموده است. اين مطالب در حديث زريني كه آن بزرگوار به شاگردش - هشام به حكم - تعليم داده آمده است، اين حديث از مهمترين آثار فكري اي به شمار مي رود كه از امام عليه السلام به يادگار مانده است و صدر المتألهين، آخوند ملاصدرا شرحي فلسفي بر آن نوشته [1] و در تمجيد از آن مي گويد:

«اين حديث مشتمل بر بيان حقيقت عقل به معنايي است كه ذكر شد - يعني: مرتبه ي چهارم از عقول چهارگانه اي كه در علم النفس نام برده شده است - و مشتمل بر مهمترين صفات و ويژگيها و ستايشهاي آن است و معارف والاي قرآني و هدفهاي بزرگ الهي در آن گنجانده شده است، به حدي كه نظير آن در بسياري از كتابهاي عرفا نيامده و در آثار علماء و حكماي بزرگ كه داراي انديشه هاي ژرف هستند همانند آن - جز در كلمات ائمه ي اطهار و رسول اكرم صلي الله عليه و آله - ديده نشده است.

اين حديث مشتمل بر خطابه هايي است كه در هر يك از آن خطابه ها، باب مهمي از دانش ذكر شده است. از جمله در علوم الهي، درباره ي آسمان و جهان هستي، در فلكيات، علم اكوان و مواليد، روانشناسي و علم النفس، در تزكيه و تهذيب اخلاق و پاك ساختن نفوس از رذايل اخلاقي، در سياست مدن، در زمينه ي مواعظ و نصايح، در پارسايي، زهد و نكوهش دنيا، درباره ي رستاخيز، معاد و بازگشت به سوي خدا و بالاخره در نكوهش كافران و جاهلان و عاقبت بد آنها و تغيير عالم آنها به عالم چهارپايان، و اين كه ايشان، كر و لال و كور هستند، چون آنها از عقل برخوردار نيستند. و ديگر مطالب مربوط به علوم و معارف...»

و ما عين حديث امام عليه السلام را به همراه شرح مختصري كه بخشي از آن را از گفته ي فيلسوف اسلام، ملاصدرا در تفسير او بر اين حديث گرفته ايم تقديم مي داريم.

امام عليه السلام فرمود:

«يا هشام! خداوند تبارك و تعالي صاحبان عقل و فهم را در كتاب



[ صفحه 211]



خود بشارت داده و فرموده است: [بندگانم را مژده ده! آناني كه سخن را مي شنوند، پس خوبترش را پيروي مي كنند، آن گروه اند كه خداوند ايشان را هدايت كرده و ايشانند صاحب خردان]» [2] .

امام عليه السلام با اين آيه ي كريمه، بر مقدم بودن صاحبان عقول مستقيم بر ديگران استدلال فرموده است، زيرا كه آنان را به هدايت و رستگاري بشارت داده است و اين آيه مباركه اي كه، امام عليه السلام بدان استشهاد جسته، فوايد علمي زيادي را در بردارد كه ما دو فايده از آن فوايد را مي آوريم: