از جمله آثار ارزشمندي كه از امام عليه السلام به يادگار مانده است، رساله ي او در توحيد است. اين رساله - با همه ي اختصارش - آكنده از دلايل كلامي بر وجود خداي تعالي و بيان صفات ثبوتي و سلبي است. اين رساله - به طوري كه مورخان مي گويند - در پاسخ نامه اي بوده است كه فتح بن عبدالله خدمت امام فرستاده و از او درخواست جواب كرده است و آن بزرگوار پس از بسم الله به اين بيان پاسخ داده است:

«سپاس از آن خدايي است كه سپاس خود را به بندگانش الهام كرده و همه را با فطرت خداشناسي آفريده و به وسيله ي آفريدگان، به وجود خود راهنمايي كرده و آثار خلقت را دليل قدرت خويش گرفته [1] و ذاتش از پذيرش اوصاف مبرا است [2] و ديدارش از پذيرش ديدن بر كنار [3] و احاطه ي بر او از توان وهم، بيرون است [4] بودنش را مدتي و بقايش را نهايتي نمي باشد [5] مشاعر، او را در نيابند و هيچ پرده اي



[ صفحه 255]



او را مستور نسازد و تنها پرده ي ميان او و خلقش، همان آفرينش آنها است [6] ، براي اين كه، آنچه را ذات مخلوق پذيرا است، مقام كبريايي او را زيبنده نيست و آنچه شايسته ي مقام او نيست، در خور ممكنات است [7] ، براي جدايي صانع از مصنوع، و حد گذار و حد پذير و پروردگار و پروريده [8] او يكتا است، نه از نظر شمار [9] ، آفريدگار است نه به معني حركت [10] و بينا است نه به وسيله ي ابزار بينايي. شنوا است، نه به وسيله ي كاربرد ابزار [11] .

او گواه است، نه به وسيله ي حضور و تماس [12] با اشياء. نهان است، نه در پشت پرده حجاب [13] آشكار و ممتاز است، نه به حساب مسافت و فاصله مكاني. ازلي بودنش جلوي جولان انديشه ها را گرفته و جاودانگي اش، دست رد به سينه ي خردهاي تندرو زده است [14] كنه و حقيقت اش ديده هاي تيزبين را فلج كرده، و هستي اش اوهام تيز پرواز را از پا درآورده است.

آغاز باور داشتن او، شناخت وي [15] ، و كمال شناختش، يكتا دانستن



[ صفحه 256]



اوست، و كمال يكتا شمردن او، نفي صفات از اوست، چون هر صفتي گواهي دهد كه آن غير موصوف، و هو موصوفي گواهي دهد كه آن غير صفت است و هر دوي آنها گواه دوگانه بودن آنها است، و در وجود ازلي راه ندارد.

بنابراين هر كس خدا را وصف كند او را محدود ساخته [16] و هر كس محدودش نمايد، او را برشمرده است [17] ، و هر كس او را برشمارد، ازلي و قديم بودن او را نپذيرفته است [18] ، و هر كس بگويد: چگونه است؟ از وصف او پرسيده است [19] .

و هر كس گويد: در چيست؟ او را در چيزي گنجانده، و هر كه گويد: بر چيست؟ او را نشناخته است [20] و هر كس گويد: كجا است؟ جايي را از او خالي پنداشته [21] ؛ و هر كه گويد: ذات او چيست؟ او را در معرض توصيف قرار داده است [22] و هر كه گويد: تا كجا و چه وقت است؟ براي او نهايتي تصور كرده است. او دانا است، از زماني كه معلومي نبوده و آفريدگار است، از هنگامي كه مخلوقي وجود نداشته و پروردگار است، از موقعي كه پرورده اي لباس هستي نپوشيده



[ صفحه 257]



بوده است. اين چنين پروردگار ما وصف مي گردد و او بالاتر از توصيف ناسنجيده ي وصف كنندگان است» [23] [24] .

و در اين جا نامه اي كه مشتمل بر اصول و قوانين توحيد بوده، پايان مي گيرد. البته بسياري از اين مطالب و عبارات از اميرالمؤمنين عليه السلام نيز رسيده است، اما بايد توجه داشت كه امامان اهل بيت عليهم السلام در بسياري از موارد، در علم توحيد سخنانشان مشابه و همسان است. زيرا آنان بنيانگذاران قوانين و اصول علم توحيد و به وجود آورندگان دلايل و براهين آنند؛ و به وسيله ي ايشان اين علم شناخته شده و اصول و قوانينش استوار گشته است.