امام موسي عليه السلام در سخنان خود درباره ي بداء با معلي بن محمد گفتگو مي كند معلي از كيفيت علم خدا مي پرسد و امام عليه السلام مهمترين مسائل فلسفي و كلامي را به تفصيل در پاسخ وي به شرح زير مي آورد:

«بداند و بخواهد، اراده كند و مقدر سازد، حكم كند و اجرا نمايد آن را، حكم كند نسبت به آنچه مقدر كرده، تقدير كند آنچه را اراده كرده است، اراده ي او از مشيت اش برخيزد و از مشيت وي اراده برآيد، و با اراده، تقدير نمايد و به تقدير، حكم صادر كند و به وسيله ي حكم، كارها اجرا شود، علم مقدم بر مشيت و مشيت در مرتبه ي دوم و اراده در مرحله ي سوم است [1] و تقدير مترتب بر قضاي مقرون به اجرا است [2] .

بنابراين براي خداوند در آنچه بداند بداء وجود دارد، كه در چه زمان و با چه شرايطي اشياء را مقدر كند [3] و چون قضاء به مرحله ي اجرا رسد، ديگر بدائي نيست، علم به هر معلوم، پيش از وجود يافتن او است، و مشيت هر پديده اي پيش از وجود او در خارج امكان پذير است، و اراده پيش از قيام مراد، و تقدير و اندازه گيري براي اين معلومات پيش از آن است كه گسترده و تفصيل يابند، و به صورت موجودات معين و مشخص به هم پيوسته و در خارج تحقق يابند [4] هم چنين در وقت معين [5] .



[ صفحه 265]



قضاي مورد اجرا اعمال قطعي الهي [6] است كه در خارج تجسم يافته و به وسيله حواس درك مي شوند و داراي رنگ و بو و قابل كيل و وزن هستند، و جنبنده ي از انسان و جن، پرنده، درنده و محسوسات ديگر.

بداء در آن چيزي است كه هنوز وجود خارجي نيافته و همين كه وجود خارجي قابل درك يافت، ديگر بداء نخواهد بود، و خداوند آنچه خواهد، انجام دهد [7] خداوند به علم خود همه چيز را پيش از وجود گرفتن مي دانسته و صفات و حدود آنها را شناخته است [8] و پيش از اظهار آنها قصد ايجاد آنها را داشته و به اراده ي خود آنها را با رنگ و نشانه گذاري مشخص ساخته و با تقدير و اندازه رزق آنها را مقدر نموده، و از اول و آخر آنها آگاه و به قضاي خود، جاي آنها را براي مردم بيان كرده و و راهنمائي فرموده و با اجراي آنها، پرده از روي آنها برداشته و امر آنها را آشكارا ساخته است و اين است تقدير خداوند عزيز و دانا.»

و در اين جا حديثي كه شامل مهمترين مسائل كلامي و مشكل ترين آنها بود پايان گرفت، و امام از آن مرحله از علم خدا كه قابل بداء است، پرده برداشته است. ما قبلا آن را توضيح داديم.