امامان اهل بيت عليهم السلام حاملان مشعل نهضت علمي در جهان اسلامند و ايشانند كه در اجتماعات اسلامي نخستين آثار حيات فكري را بنا نهادند و هم آنانند كه مسلمانان را به مسائل مهمي فراخواندند، تا زندگي خود را بر پايه ي انديشه ي علمي استوار سازند، براستي كتابهاي حديث و فقه پر است از سخنان رسيده از آنها در ترغيب به فراگيري علم و دانش.



[ صفحه 268]



امام موسي عليه السلام به اين دعوت سازنده توجه خاصي داشت، مسلمانان را به طور جدي بر تحصيل علم و تفقه در دين دستور داده و آنان را از آموزش برخي از علوم كه در پيشبرد زندگي آنان بي فايده است برحذر داشته است. مورخان نقل كرده اند كه آن بزرگوار وارد مسجد پيامبر (ص) شد، گروهي را ديد كه اطراف مردي را گرفته اند و او را بزرگ مي دارند و در بزرگداشت او مبالغه مي كنند، به يكي از يارانش فرمود:

«اين شخص كيست؟

علامه است!

علامه چيست؟

داناترين شخص به انساب و سرگذشت اعراب.

آن دانشي است كه نه از ندانستنش زياني، و نه از دانستنش سودي عايد كسي مي شود.»

و رو به اصحابش كرد و علومي را كه سودمند بوده و شايسته است براي آنها كه زندگي خود را در راه كسب آن، از دست بدهند بيان فرمود و گفت:

«تنها علم سه تا است: علم به اصول عقيدتي، واجبات الهي و سنت استوار (اخلاقي) و جز اينها فضيلت است...»

زيرا كه در علم نسب شناسي و شناخت سرگذشت اعراب، چيزي كه باعث رشد فكري گردد و يا تمدن و فرهنگ بشري را بسازد و يا باعث پيشرفت و دگرگوني در زندگي مسلمانان گردد، وجود ندارد. بنابراين نه زياني بر نادان و نه سودي براي دانا دارد. از اين رو امام عليه السلام اهميت آن را ناچيز شمرده و فرموده است، تا در ساير علوم وقت را صرف كنند.

امام عليه السلام با اصحابش راجع به آنچه كه سزاوار است بدانند، سخن گفته است، مي فرمايد:

«دانش مردم را چهار نوع يافتم: اول، آن كه آفريدگار خود را بشناسي. دوم، آن كه بداني تو را چگونه آفريده است. سوم، آن كه مقصود از آفرينش تو چيست. چهارم، آنچه را كه باعث بيرون رفتن تو از دينت مي شود، بشناسي.»

و اين چهار بخش سخن امام عليه السلام را، مرحوم سيد محسن امين به شرح زير



[ صفحه 269]



توضيح داده است:

«اول، واجب است كه خدا را بشناسي كه خود لطفي است. دوم، شناخت نعمت هايي است كه خداوند به تو مرحمت كرده كه در برابر آن وظيفه سپاس گزاري و عبادت داري. سوم، بداني كه مقصود از آفرينش تو با واجبات و مستحباتي كه بر تو مقرر كرده تا مستحق اجر و پاداش گردي، چيست؟ چهارم، آنچه را كه تو از خط طاعت خدا بيرون مي سازد، بشناسي و از آن اجتناب ورزي» [1] .