اما عواملي كه به رشد و گسترش مدرسه ي امام صادق عليه السلام انجاميد - به نظر ما - به شرح زير است:

1 - جهان اسلام در زمان امام صادق عليه السلام دچار آشوب و تزلزل شده بود، دستخوش هواهاي نفساني فاسد و هدفهاي خاص بود. دسته هاي مختلفي روي كار آمده بودند كه باعث از هم پاشيده شدن اجتماع و درهم شكستن اركان آن بودند، آتش جنگ در تمام نواحي و سرزمينها شعله ور بود و همه ي اينها به دليل فرو نشستن امپراطوري اموي و روي كار آمدن دولت عباسي بود. مسلمانان به دليل اين رويدادهاي مهم از علوم و معارف سر خوردند و به اين حوادث خطرناك سرگرم شدند، آنها ميان دو راه: تأييد حكومت رو به زوال و پشتيباني از حكومت نوخاسته، مردد بودند، و اين قبيل انديشه هاي سياسي، مردم را از طلب علم و توجه به دين بازداشته بود.

امام عليه السلام از اين فرصتي كه پيش آمده بود استفاده كرد و با تلاش و



[ صفحه 96]



كوشش زيادي به نشر فرهنگ اسلامي كه جزئي از رسالت اسلام بود، پرداخت، مردم مسلمانان فرصت تازه اي براي بازگشت به سايه ي اسلام كه طلب علم را يكي از واجبات ديني شمرده است باز يافتند. در وجود نواده ي پيامبر گرامي اسلام (ص) رهبري لازم را براي ساختن كيان تمدن و فرهنگ خود يافتند، و به مدرسه ي او از هر طرف رو آوردند، تا از زلال دانش او سيراب شوند.

2 - امام صادق عليه السلام از دخالت در هر امري از امور دولتهاي اموي و عباسي دوري گرفته بود و هيچ كار مثبتي كه هماهنگ با هدف هاي يكي از دو دولت باشد و يا كارهايي كه به بخش حساسي از هدف هاي سياسي آنها برخورد داشته باشد انجام نمي داد از همه ي اينها كناره گرفته بود، همگان او را احترام مي كردند و طالب خوشنودي او بودند. دستگاه حاكمه نه كارهاي او را زير نظر داشت و نه بر او سخت مي گرفت و نه از نشر علوم، او را مانع مي شد. امام عليه السلام ميدان وسيعي براي گشودن درهاي مدرسه ي خود و تغذيه طلاب از انواع علوم و معارف به دست آورد، دانشمندان، محدثان و راويان بزرگ در دانشگاه او شروع به رشد كردند و امام عليه السلام نيز آنها را بهترين يار و ياور براي اداي رسالت سازندگي دائم خود يافت تا انديشه ي اجتماعي را متبلور ساخته و عقل جامعه را از رسوب هاي ناداني و جمود نجات بخشد.

3 - از جمله عوامل رشد اين دانشگاه بزرگ آن بود كه امام صادق عليه السلام عهده دار امور اين دانشگاه بوده و اقدام به اداره ي آن نموده بود. تمام مسلمانان، با همه ي اختلاف قبيله و سليقه شان، او را از برجسته ترين رهبران اسلامي در علم، فقه، و ديگر مواهب الهي مي دانستند و طبيعي است كه شخصيت يك رئيس دانشگاه اثر فوق العاده اي در موفقيت آن دانشگاه و درخشش آن دارد، از اينرو تمام عوامل حساس براي پيروزي و رشد مدرسه ي امام عليه السلام فراهم بود.