بازگشت

تدوين علوم


امام صادق عليه السلام دانشجويان خود را به جمع آوري و تدوين درسها و بحثهايي كه شامل اكثر علوم و فنون بوده اند، وادار كرد و اين بدان سبب بود كه امام



[ صفحه 102]



عليه السلام مي ترسيد مبادا اين مطلب درهم شده و يا به كلي از بين بروند و بارها بر اين مطلب پافشاري داشت.

ابوبصير نقل مي كند، روزي بر امام صادق عليه السلام وارد شدم، فرمود:

«چه باعث شده است كه شما مطالب را نمي نويسيد؟ هرگز، تا ننويسد، نمي توانيد حفظ كنيد و گروهي از اهل بصره از نزد ما رفتند در حالي كه چيزهايي را مي پرسيدند و پاسخ آنها را مي نوشتند.»

ابوبصير مي گويد از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مي فرمود:

«بنويسيد! زيرا كه شما تا ننويسيد نمي توانيد حفظ كنيد.» [1] .

البته دانشجويان به اين پيشنهاد روشني بخش، كه در اعماق خود، روشنگري انديشه ي انساني و گسترش دانش و نشر آن را در ميان مردم داشت، پاسخ مثبت دادند و ياران امام عليه السلام رو به تدوين علوم آوردند، ابان بن تغلب كتاب هايي به شرح زير تأليف نمود:

1 - كتاب معاني القرآن.

2 - كتاب القراآت [2] .

3 - كتاب الفضائل.

4 - الاصول في الرواية.

5 - غريب القرآن.

محمد بن علي بجلي كوفي مشهور به مؤمن طاق كتابهايي به اين شرح تأليف كرد:

1 - كتاب الامامة.

2 - كتاب المعرفة.

3 - كتاب اثبات الوصية.

4 - كتاب الرد علي المعتزلة في امامة المفضول.

5 - كتاب في امر طلحة و الزبير و عايشة.



[ صفحه 103]



6 - كتاب افعل، لا تفعل.

7 - المناظرة مع ابي حنيفة [3] .

ابومحمد، هشام بن حكم بغدادي در علوم و فنون مختلف تأليفاتي دارد كه ابن نديم، نام هفده كتاب او را نقل كرده است و ما در شرح حال وي آن جا كه اصحاب امام موسي بن جعفر عليهماالسلام را معرفي مي كنيم يادآور خواهيم شد.

مفضل بن عمر كتاب (التوحيد) را فراهم آورد كه از مهمترين كتابهاي اسلامي است، در آن جا آفرينش و ساختار انسان و اسرار و عجايب اعضاي او را بازگو كرده است، چنان كه بسياري از مسائل پزشكي را نيز بيان داشته است [4] .

جابر بن حيان كتابي در علم شيمي در هزار ورق فراهم كرده است كه متضمن رساله هاي امام عليه السلام است كه بالغ بر پانصد رساله مي باشد [5] و اين رساله ها منبع پرثمري براي علم شيمي بوده است. دانشمندان اين رشته، بهره ي زيادي از آنها برده، و براي جابر و كوشش و تلاش او تمام دانشمندان اسلامي و مستشرقين، ارج نهاده اند. و ما در ذيل، سخن برجسته اي از استاد عبدالرحمن بدوي را كه در آن بزرگداشت و مراتب احترام خود را نسبت به شخصيت جابر - به عنوان يكي از چهره هاي درخشان مدرسه ي امام صادق عليه السلام - اظهار داشته است، مي آوريم:

«يك پژوهشگر در تاريخ انديشه ي اسلامي، هرگز نمي تواند شخصيتي برجسته تر و پرثمرتر از جابر بن حيان پيدا كند، چه او شخصيتي است كه به مشكلات علمي توجه كرده و راز مطالب را دريافته، تا آن جا كه نزديك به يك شخصيت افسانه اي گرديده است! و در مقام انديشه، تا بدانجا بالا رفته است كه انسان امروز بايد در برابر نظرات علمي فلسفي كه از او به ما رسيده و تمام آنها هم، ژرف و حياتبخش مي باشد، و همچنين در مقابل آن روح بزرگ، حيرت زده و خود را فراموش كند، روحي كه



[ صفحه 104]



روشنگري و جهش انساني، با هدف رسيدن به اسرار آفرينش، بر آن سايه افكنده است، و از راز نيروهاي الهي خلاقه كه در انسان نهفته و او را تا مقام الوهيت بالا مي برد، پرده برمي دارد، و آرزوي پيشرفت مداوم او را به سرعت نهضتي براي تكامل انسانيت سوق مي دهد.

شخصيت اين انسان و بهره ي روحي او به طور دائم بر بشريت سايه گستر است، زيرا كه او از نمونه هاي زنده ي هميشگي انساني است كه، راه خود را به سمت تحقق جامعه ي برين در روي زمين مي پيمايد و كاوشهاي علمي و بررسيهاي زبان و تمدن - هرچند كه در اين راه بكوشد - هرگز نمي تواند به نتيجه ي كاملي برسد. بلكه هرچه بيشتر در اين راه گام بردارد، از نتيجه دورتر مي افتد و هرچه انسان به كنجكاوي بيشتر در اطراف آن بپردازد، بر حجم آن افزوده مي شود و ما امروز بيش از هميشه از درك اجمالي آن قاصريم تا چه رسد به اين كه به تمام خطوط برجسته و جريان فكري او آشنا شويم.» [6] .

جابر بن حيان از اركان دانشگاه امام صادق عليه السلام و از شخصيتهاي برجسته اي بود كه به حق از بنيانگذاران حركت فرهنگي در جهان اسلام و غير اسلام به شمار مي رود.

تعداد زيادي از نوابغ، شاگردان امام عليه السلام هستند - مانند: زراره، ابوبصير، اسماعيل بن ابي خالد و ديگران كه در علوم مختلف، كتاب تأليف كرده اند. مرحوم شيخ آغا بزرگ - خداوند قبرش را پرنور گرداند - در كتاب «الذريعة» شرح حال دويست تن از مصنفان و شاگردان امام صادق عليه السلام را آورده است. اين تأليفات انبوه، يك دوره معارف گسترده است كه منبع و مأخذ مذهب شيعه و دليل بر سرمايه ي فراوان علمي و فكري آن است.


پاورقي

[1] وسائل الشيعة: كتاب شهادات، باب هشتم.

[2] فهرست ابن نديم: ص 308.

[3] فهرست ابن نديم: 250، فهرست شيخ طوسي: 121.

[4] دوست ما مرحوم شيخ محمد خليلي، بر اين كتاب، تعليق و شرح كاملي نوشته است، و آنچه از علوم و اسرار و مباحث پزشكي وجود داشته كه با علم جديد هماهنگ بوده، بيان كرده است و نام آن را «امالي الامام الصادق» گذاشته و در دو مجلد است.

[5] الاعلام: 1 / 186 چاپ اول، مرآة الجنان:1 / 304.

[6] الالحاد في الاسلام: ص 189.