بازگشت

قيام نافرجام صاحب فخ


شيعه و ديگران دست به دامن حسين بن علي بن حسن بن حسن بن حسن بن علي بن ابيطالب شدند و او روشي پسنديده داشت و با كمال و بزرگوار بود، پس به او گفتند: اكنون تو مرد خاندان خود هستي و ترس و گرفتاري خود و خاندان و شيعيانت را مي بيني. گفت: من و خاندانم ياوراني به دست نمي آوريم تا در مقام انتقام برآئيم.

پس مردمي بسيار از كساني كه در موسم حج حاضر بودند با وي بيعت نمودند و به آنان گفت: شعار ميان ما آن باشد كه مردي فرياد كند «من رأي الجمل الأحمر» لكن جز كمتر از پانصد نفر براي وي فراهم نيامد و آن در سال 169 پس از برگزاري موسم حج بود دژخيمان هادي با سپاهي انبوه در «فخّ» با وي روبرو شدند و همراهانش به هزيمت رفتند و پراكنده گشتند و حسين بن علي و جماعتي از خاندانش كشته شدند. [1] .

يعقوبي مي افزايد: دائي او ادريس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علي گريخت و رهسپار مغرب شد و بر ناحيه اي نزديك اندلس به نام «فاس» دست يافت و مردم آنجا با وي همداستان شدند و به گفته ي مردم مغرب موسي كسي را نزد وي فرستاد كه او را با زهري در مسواك از پا درآورد [2] و پس از مرگ وي ادريس بن ادريس جاي او را گرفت و تا امروز (زمان يعقوبي) فرزندان وي در آن ناحيه اند و حكومت آن سرزمين را از يكديگر به ارث مي برند. [3] .

قيام شهيد فخ به سادگي منهزم گرديد و منجر به قتل عام آنها در فخ شد، وقتي سر او را براي هادي آوردند به كساني كه آن را آورده بودند، گفت: «كانكم و الله جئتم برأس طاغوت من الطواغيت ان اقل ما اجزيكم به ان احرمكم جوائزكم» گوئي كه شما سر يكي از گردنكشان را براي من آورده ايد بدانيد كه كمترين جزاي شما آن است كه محرومتان كنم و پاداشي به آنان نداد [4] و اشعاري خواند و در آن از طالبيها به خاطر قطع رحم گلايه كرد [5] و سپس نگراني خود را از موسي بن جعفر - عليه السلام - اظهار نمود و او را به تحريك انقلابيون متهم ساخت و گفت:

«والله ما خرج حسين الاّ عن امره و لا اتّبع الاّ حجّته لإنّه صاحب الوصيّة في هذا البيت قتلني الله ان ابقيت عليه».

به خدا قسم حسين (شهيد فخ) به دستور امام كاظم قيام كرده و تحت تأثير او قرار گرفته است زيرا صاحب وصيت (امام بر حق) در اين خانواده او است، خدا مرا بكشد اگر او را زنده بگذارم.

قاضي ابو يوسف كه در مجلس حاضر بود او را آرام كرد و گفت: نه موسي بن جعفر و نه هيچ كدام از فرزندان اين خانواده اعتقاد به خروج عليه خلفاء را ندارند. [6] .

بالاخره هادي تصميم به قتل آن حضرت گرفت ولي در سال 170 پيش از آنكه بتواند تصميم خود را عملي سازد، به طور ناگهاني مرد.

در روايتي آمده است كه چون امام از تصميم هادي مطلع شد و تهديدات او را شنيد، درباره او نفرين كرد و طولي نكشيد خبر مرگ او به مدينه رسيد. [7] .

اين در حالتي بود كه نزديكان امام از او خواسته بودند، تا خود را مخفي نمايد.

لازم به يادآوري است كه اين قيام نافرجام كه باعث كشته شدن اكثريت علويان مدينه گرديد، بر خلاف پندار هادي عباسي به دستور امام كاظم - عليه السلام- نبوده است و از حضور اشخاص برجسته اي كه در اين قيام شركت داشتند، معلوم مي شود كه قيام زيدي بوده است به عنوان نمونه: يحيي، سليمان و ادريس، برادران نفس زكيه كه در سال 145 عليه منصور قيام كردند را مي توان نام برد به علاوه ابراهيم بن اسماعيل طباطبا پدر محمد بن طباطبا رهبر روحاني زيديه بود كه در سال 199 صورت گرفت [8] قابل ذكر است كه صاحب بن عباد اشخاص فوق الذكر را زيدي مي داند. [9] .

اين قيامها اگر چه بر عليه ظلم و ستم صورت مي گرفت و رهبري آنها را اشخاص برجسته و عالم و فداكار از علويان بر عهده داشتند ولي به دلائل گوناگون و عليرغم كثرتشان لااقل در منطقه عراق نافرجام و بي ثمر بود.

و چون اين قيامها به دستور امام نبوده، طبعاً شيعيان امامي، شركت در اين قيامها را با توجه به اختلافات عميقي كه به تدريج بين زيديه و آنها بوجود آمده بود، درست نمي دانستند زيرا رهبري آنها را كساني غير از امامان شيعه به عهده داشتند.

در قيام صاحب فخ نه تنها امام كاظم - عليه السلام - شركت نكرد، بلكه شكست و كشته شدن حتمي او را به وي گوشزد فرمود.

مرحوم كليني يك روايت درباره نگرش امام كاظم - عليه السلام - به قيام فخ ذكر مي كند كه آن روايت نشان ميدهد كه او از شركت در آن قيام امتناع ورزيد و آن روايت چنين است:، عبدالله بن مفضل مي گويد: چون حسين بن علي مقتول فخ قيام كرد و مدينه را به تصرف خود درآورد، موسي بن جعفر - عليه السلام - را براي بيعت طلب كرد، حضرت تشريف آورد و به او فرمود:

«يابن عمّ لا تكلّفيني ما كلّف ابن عمّك ابا عبدالله فيخرج منّي ما لا اريد كما خرج منّي ابي عبدالله ما لم يكن يريد».

پسر عمو به من تكليفي مكن كه پسر عمويت (محمد بن عبدالله) به عمويت امام صادق - عليه السلام - كرد، تا از من چيزي كه نمي خواهم سرزند، چنان كه از امام صادق - عليه السلام - چيزي سرزد كه نمي خواست (مقصود اظهار مخالفت و سخنان تند بود كه ميان آنها رد و بدل شد).

حسين به حضرت موسي بن جعفر - عليه السلام - عرض كرد طلبي بود كه من به شما عرض كردم اگر مايل باشي در آن شركت كن و اگر مايل نباشي، من شما را بر آن مجبور نمي كنم، خداوند ياور و معين است و سپس خداحافظي كرد.

ابوالحسن موسي بن جعفر - عليه السلام - به هنگام خداحافظي به او فرمود:

«يابن عم انّك مقتول فأجد الضّراب فانّ القوم فسّاق يظهرون ايماناً و يسترون شركاً و انّالله و انّا إليه راجعون احتسبكم عندالله من عصبته ثمّ خرج الحسين و كان من امره ما كان قتلوا كلّهم كما قال» [10] .

پسر عمو تو كشته خواهي شد، پس نيكو جنگ كن (ضربت را جدي بزن) زيرا اين مردم فاسقند، اظهار ايمان مي كنند و در دل مشركند و انالله و انا اليه راجعون من مصيبت شما را به حساب خدا مي گذارم سپس حسين خروج كرد و سرانجام كارش بدانجا رسيد كه رسيد، يعني همگي كشته شدند، همچنانكه آن حضرت فرمود.

امام كاظم - عليه السلام - اگر چه در اين قيام شركت نكرد ولي از لحن كلامش پيداست كه با اصل مشروعيت آن مخالف نبود تنها شرائط و زمان را مساعد اين قيام نمي دانست و پيش بيني مي كرد كه اين درگيري سرانجام با شكست و شهادت اكثر ياران حسين بن علي صاحب فخ پايان خواهد يافت و لذا وقتي كه سپاه هادي سرهاي آنان را نزد موسي بن عيسي و عباس آوردند [11] عده اي از فرزندان امام حسن و امام حسين در آن مجلس حضور داشتند كسي از آنان جز حضرت موسي بن جعفر - عليه السلام - در آن مجلس سخني نگفت. آنجا كه موسي بن عيسي با اشاره به سر حسين بن علي از حضرت پرسيد اين سر حسين بن علي است؟ امام در پاسخ فرمود: نعم انا لله و انا اليه راجعون مضي والله مسلماً صالحاً صواماً قواماً آمراً بالمعروف، ناهياً عن المنكر ما كان في اهل بيته مثله!!

آري انالله و انااليه راجعون به خدا سوگند او در حالي كه مسلمان صالح و درستكاري بود و به عبادت پروردگارش قيام مي كرد و امر به معروف و نهي از منكر مي نمود، عمر خود را به پايان برد، در خانواده خود فرد بي نظيري بود.

موسي بن عيسي در برابر اين پاسخ شجاعانه سكوت كرد و چيزي نگفت. [12] .


پاورقي

[1] تاريخ يعقوبي ج2 ص405 - 404 - مقاتل الطالبيين ص 460 «فخّ» نام چاهي است در يك فرسخي مكه داستان جنگ و كشته شدن او در تواريخ مذكور است مرحوم علامه مجلسي در مرآت العقول به تفصيل آن را نقل كرده است.

[2] شهادت ادريس را در زمان هارون و به دستور او نوشته اند.

[3] ر.ك. مقاتل الطبعضيها شهالبيين ص491 - 487.

[4] طبري جز5 ج10 ص32 - ترجمه تاريخ فخري ص261.

[5] مهج الدعوات ص217 بنا به نقل بحارالانوار ج48 ص150.

[6] مناقب ج3 ص370 - حياة الامام موسي بن جعفر ج1 ص472.

[7] عيون اخبار الرضا ج1 ص79 - بنقل بحار ج48 ص218.

[8] اصفهاني: مقاتل الطالبيين ص446.

[9] صاحب عباد، نصرت مذاهب الزيديه ص222 طبع بغداد.

[10] كليني كافي ج1 ص366 - مقاتل الطالبيين ص447.

[11] طبق نقل طبري تعداد سرها يكصد و اندي بود در ميان آنها سر سليمان بن عبدالله بن حسن نيز به چشم مي خورد و اين روز هشتم روز ترويه بود - طبري جز10 ص28.

[12] اصفهاني مقاتل الطالبيين ص453.