در كتاب قيم توحيد شيخ صدوق عليه الرحمة حديثي گهربار از حضرت موسي بن جعفر عليه السلام روايت شده كه درياي عرفان است، باب 34 از كتاب توحيد صدوق، باب تفسير حروف الاذان و الاقامة.

حدثنا احمد بن محمد بن عبدالرحمن المروزي الحاكم المقري قال حدثنا ابوعمرو و محمد بن جعفر المقري الجرجاني قال حدثنا ابوبكر محمد بن الحسن الموصلي ببغداد قال حدثنا محمد بن عاصم الطريفي قال حدثنا ابويزيد عياش بن يزيد بن الحسن ابن علي الكحال مولي زيد بن علي قال اخبرني ابي زيد بن الحسن قال حدثني موسي بن جعفر عن ابيه جعفر بن محمد عن ابيه محمد بن علي عن ابيه علي بن الحسين عن ابيه الحسين ابن علي بن ابيطالب عليهم السلام قال كنا جلوسنا في المسجد اذا صعد المؤذن المناره فقال (الله اكبر) فبكي اميرالمؤمنين علي ابن ابيطالب عليه السلام و بكينا ببكائه فلما فرغ المؤذن قال اتدرون ما يقول المؤذن قلنا الله و رسوله و وصيه اعلم فقال لو تعلمون ما يقول لضحكتم قليلا و لبكيتم كثيرا.

راوي گويد حضرت امام موسي بن جعفر عليه السلام نقل مي كرد از پدرش تا منتهي شد به جدش حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عليه السلام كه در مسجد جلوس ما بود و مؤذن بالاي مناره رفت و گفت (الله اكبر) علي عليه السلام گريه كرد و ما هم به گريه ي آن بزرگوار به گريه افتاديم چون مؤذن از اذان



[ صفحه 52]



فراغت حاصل كرد حضرت امير عليه السلام فرمود آيا مي دانيد كه مؤذن چه مي گويد عرض نموديم خداوند متعال و رسول الله و وصي آن بزرگوار اعلم و داناتر هستند به معني و محتواي آن فرمود اگر بدانيد چه مي گويد هر آينه كم بخنديد و بسيار بگرئيد لقوله (الله اكبر) معان كثيرة منها ان قول المؤذن (الله اكبر) پس قول او را كه مي گويد (الله اكبر) معاني بسيار است از جمله آنها:

يقع علي قدمه و ازليته و ابديته و علمه و قوته و قدرته و حلمه و كرمه و جوده و عطائه و كبريائه. واقع مي شود و ثابت و محقق مي گردد قدمت ذاتيه الهيه و ازليت و ابديت و سرمديت او و علم و قوت و حلم و كرم و جود و عطا و كبريائي او، فاذا قال المؤذن (الله اكبر) فانه يقول الله الذي له الخلق و الامر و بمشيته كان الخلق و منه كان كل شي ء للخلق و الله يرجع الخلق و هو الاول قبل كل شي ء لم يزل و الاخر بعد كل شي ء لا يزال الظاهر فوق كل شي ء لا يدرك و الباطن دون كل شي ء لا يحد فهو الباقي و كل شي ء دونه فان.

پس هرگاه موذن بگويد كه (الله اكبر) مي گويد كه ذات الوهي است كه او را عالم خلق و الامر است، كما اشاراليه نص الكتاب الرباني، الاله الخلق و الامر تبارك الله رب العالمين (آيه 54 سوره اعراف).

مؤلف گويد به قرينه ي عالمين در آخر آيه مباركه معلوم و محقق است كه در مقام تقسيم عوالم است به تقسيم ثنائي، اما عالم خلق عبارت است از عالم جسمانيات و عالم ماديات و عالم مكونات و عالم ظاهر و عالم شهادت و عالم صورت و عالم محسوسات و عالم زمانيات و عالم داثرات و عالم متغيرات و عالم فنا و عالم انقطاع و عالم كدرت و عالم ظلمت و عالم محنت و عالم شر و عالم نقص و عالم غرور و عالم سفلي و عالم ملك.

و اما عالم امر عبارت است از عالم روحانيات و عالم مجردات و عالم مبدعات و عالم باطن و عالم غيب و عالم معني و عالم ماوراء الطبيعة و عالم سرمديات و عالم ثابتات و عالم خلود و عالم قارالذات و عالم بقا و عالم



[ صفحه 53]



وصل و عالم صفا و عالم نور و عالم بهجت و عالم خير و عالم كمال و عالم سرور و عالم علوي و عالم ملكوت.

و از اين تقسيم ثنائي روشن مي شود كه قل الروح من امر ربي بهترين جواب جامع است در برابر سؤال از روح (يسئلونك عن الروح)، يعني اي حضرت ختمي مرتبت و اي معلم حكمت از تو از حقيقت روح سؤال مي نمايند بفرما اي عقل كل و اي صدرنشين مجلس تعقلات و عقول قدسيه مجرده كه روح از عالم جبروت و مبدعات است نه از عالم ناسوت و مكونات، بفرما اي رئيس انوار اسپهبديه و نفوس كليه مجرده كه روح از عالم ملكوت است نه از عالم ملك، بفرما اي وجه الله باقي كه روح از عالم بقا است نه از عالم فنا، بفرما اي عالم به غيب و شهادت كه روح از عالم غيب و باطن است نه از عالم شهادت و عالم حس و حاس و محسوس، بفرما كه روح از عالم تجرد و عالم سرمد است نه از عالم اجسام و اشكال و مقادير و الوان و جهات و ازمان، بفرما كه روح مجرد است نه مادي، بفرما كه روح عرشي است نه فرشي، خلاصه بفرما اي حبيب ما كه روح از عالم امر است نه از عالم خلق. لمؤلفه:



پرسند اي حبيب كه روح از چه وادي است

فرما كه امري است و بود از ديار دوست



(خوش مي دهد نشان ز جمال و جلال يار

خوش مي كند حكايت عز و وقار دوست)



خوش مظهري است گر شنوي راز (من عرف)

خوش آيتي ز طلعت سيمين عذار دوست



گر بر (نفخت فيه) تو آگه شوي يقين

داني تجردش ز لب در نثار دوست



(رباني) ار بكوي وصالش سفر كني

جان را به جان دوست نمائي نثار دوست





[ صفحه 54]



دنباله حديث

و بمشيته كان الخلق و منه كان كلشي ء للخلق و اليه يرجع الخلق و هو الاول قبل كل شي ء لم يزل و الآخر بعد كلشي لايزال الظاهر فوق كل شي ء لا يدرك و الباطن دون كلشي ء لا يحد فهو الباقي و كل شي ء دونه فان.

يعني آن خدائي كه به مشيت و اراده او خلق موجود شده اند و از او هر چيزي از براي خلق بوده و به سوي اوست بازگشت خلق و اوست كه پيش از هر چيز بوده و اوست كه بعد از هر چيز هميشه خواهد بود و اوست كه ظاهر و هويداست فوق هر چيزي و اوست كه باطن و ناپيدا است در عين هويدائي در نزد هر چيزي بدون آنكه محدود گردد پس اوست كه باقي است و هر چه جز اوست فاني است.

والمعني الثاني (الله اكبر) اي العليم الخبير علم ما كان و ما يكون قبل ان يكون، يعني داناي خبير و آگاه است و علم به ازل و ابدر دارد عليم است قبل از ايجاد و مع الايجاد و بعد الايجاد.

والثالث (الله اكبر) اي القادر علي كل شي ء يقدر علي ما يشاء القوي بقدرته المقتدر علي خلقه القوي لذاته قدرته قايمة علي الاشياء كلها اذا قضي امرا فانما يقول له كن فيكون.

و معناي سوم (الله اكبر) قادر است بر هر چيزي، كما اشار اليه نص الكتاب الالهي لقوله و هو علي كل شي ء قدير (آيه 120 سوره مائده).

قدرت دارد بر هر چه بخواهد اوست كه صاحب قدرت مطلقه است و صاحب قوت مطلقه است و به جهت قدرت و قوتي كه دارد اقتدار دارد بر خلقتش و قوت حق لذاته است و قائم به ذات خود است و كل اشياء در حيطه قدرت اويند و هر امري كه اراده كند و حكم فرمايد پس با كلمه كن وجودي موجود شود.

والرابع (الله اكبر) علي معني حلمه و كرمه يحلم كانه لا يعلم و يصفح كانه لا يري و يستركانه لا يعصي لا يعجل بالعقوبته كرما و صفحا و حلما.



[ صفحه 55]



و معني چهارم الله اكبر بر معني حلم و كرم اوست با اينكه عالم و محيط بر جميع اعمال و افعال بندگان است معذالك با علم به احوال آنان با حلم خويش از آنها گذشت مي كند و چون ستارالعيوب است معاصي آنها را ناديده مي گيرد و تعجيل در عقاب آنها نمي كند بلكه مي خواهد كرم و گذشت و حلم خود را نشان بدهد.

والوجه الآخر في معني الله اكبر اي الجواد جزيل العطا كريم الفعال، يعني او جوادي است كه عطايش بسيار و كرمش نامتناهي است.

والوجه الآخر (الله اكبر) فيه نفي كيفيته كانه يقول الله اجل من ان يدرك الواصفون قدر صفته الذي هو موصوف به و انما يصفه الواصفون علي قدرهم لا قدر عظمته و جلاله تعالي الله عن يدرك الواصفون صفته علوا كبيرا.

وجه ديگر در (الله اكبر) در واقع نفي كيفيت اوست كانه مي گويد كه ذات خداوند علي اعلي بزرگتر از آن است و اجل از آن است كه وصف كنندگان ادراك آن نمايند يعني قدر وصفش را كه به آن موصوف است بدانند (عجز الواصفون عن وصفه).

و اين است و جز اين نيست كه وصف كنندگان بقدر وسع ادراك و به اندازه فهم خود وصف او را مي كنند نه به اندازه عظمت كبريائي و جلال آن ذات كل الكمال زيرا خداوند متعال برتر است از آنكه وصف كنندگان صفتش را دريابند برتري متعالي و بزرگ.

وجه الآخر (الله اكبر) كانه يقول الله اعلي و اجل و هو غني عباده لا حاجة به الي اعمال خلقه.

وجه ديگر (الله اكبر) يعني كانه مي گويد ذات كل الكمال الوهي اعلي و برتر و بالاتر و اجل از توصيف است و او غني بالذات است و بي نياز است و او را حاجتي به سوي اعمال خلق خود نيست، (زيرا او صمد است و غني مطلق است).



[ صفحه 56]



و اما قوله (اشهد ان لا اله الا الله) فاعلام بان الشهاده لا يجوز الا بمعرفة الله من القلب كانه يقول اعلم انه لا معبود الا الله عزوجل و ان كل معبود باطل سوي الله عزوجل و اقر بلساني بما في قلبي من العلم بانه لا اله الا الله و اشهد بانه لا ملجاء من الله الا اليه و لا منجا من شر كل ذي شر و فتنة كل ذي فتنة الا بالله و في المرة الثانيه (اشهد ان لا اله الا الله) معناه اشهد ان لا هادي الا الله و لا دليل لي الا الله و اشهد الله باني اشهد ان لا اله الا الله و اشهد سكان السماوات و سكان الارضين و مافيهن من الملائكة و الناس اجمعين و ما فيهن من الجبال و الاشجار و الدواب و الوحوش و كل رطب و يابس اني اشهد ان لا خالق الالله و لا رازق الا الله و لا معبود و لا ضار و لا نافع و لا قابض و لا معطي و لا مانع و لا دافع و لا ناصح و لا كافي و لا شافي و لا مقدم و لا مؤخر الا الله له الخلق و الامر و بيده الخير كله تبارك رب العالمين.

و اما قول مؤذن (اشهد ان لا اله الا الله يعني شهادت مي دهم كه نيست خدائي مگر ذات يكتاي الوهي) اعلام است به اينكه شهادت روا نباشد مگر به معرفت و شناختي از دل كانه او مي گويد كه مي دانم كه هيچ معبودي نيست مگر ذات يكتاي خداي عزوجل و مي دانم كه هر معبودي باطل است غير از خداي عزوجل و به زبانم اقرار و اعتراف مي كنم آنچه را در دل من است از علم به اينكه هيچ خدائي نيست مگر خداي يكتا و شهادت و گواهي مي دهم كه پناهي از خدا نيست مگر به سوي او و فرارگاهي نيست از شر هر صاحب شر و فتنه هر صاحب فتنه مگر به خدا.



دارالامان درگاه الله است ياران

از فتنه عالم پناهي جز خدا نيست



و قوله في المرة الثانيه (اشهد ان لا اله الا الله) معناه اشهد ان لا هادي الا الله، معنيش اين است كه شهادت مي دهم كه هدايت كننده اي نيست مگر خدا و دليلي نيست مگر خدا و گواه مي گيريم خدا را به وحدانيت و يگانگي او و به اين



[ صفحه 57]



عقيده و اعتراف به يكتائي و هدايت و دلالت او گواه مي گيرم جميع ملائك و فرشتگان و سكان و كاخ نشينان عرشي و فرشي و سماوي و ارضي و آنچه در آن است از سلسله انس و جميع خلايق از جبال و اشجار و دواب و وحوش و كل موجودات علي الاطلاق به شهادت بر يگانگي خداي يكتا و اينكه خالقي و رازقي و معبودي و ضاري و نافعي و قابضي و باسطي و معطي و مانعي و دافعي و ناصحي و كافي و شافي و مقدمي و مؤخري جز ذات يكتاي الوهي نيست هستي بخش عالم خلق و امر اوست و بيد قدرت مطلقه اوست كل خيرات وجوديه.



ازمته الامور طرابيده

فالكل مستمدة من مدده



تبارك الله رب العالمين، و اما قوله (اشهد ان محمدا رسول الله) يقول اشهد الله اني اشهد ان لا اله الا هو و ان محمدا عبده و رسوله و نبيه و صفيه و نجيبه ارسله الي كافة الناس اجمعين بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره المشركون و اشهد من في السماوات و الارض من النبيين و المرسلين و الملائكة و الناس اجمعين اني اشهد ان محمدا سيد الاولين و الآخرين.

و اما قول مؤذن كه (اشهد ان محمدا رسول الله) به اين معني است كه شهادت مي دهم كه حضرت محمد سفير اعظم و فرستاده خداست، مي گويد كه شاهد مي گردانم خدا را كه من شهادت مي دهم به اينكه خدائي نيست مگر ذات يكتاي الوهي و اينكه محمد (ص) بنده و رسول و نبي و برگزيده و پسنديده مقرب اوست، خدا او را به عنوان رسالت مطلقه و نبوت ختميه به سوي كافه ناس و جميع آدميان فرستاد، كما اشار اليه نص الكتاب الالهي و ما ارسلناك الا كافة للناس (آيه 28 سوره ي سبا) و نيز قوله تعالي قل يا ايها الناس اني رسول الله اليكم جميعا (آيه 158 سوره اعراف) و نيز قوله تعالي ولكن رسول الله و خاتم النبيين (آيه 40 سوره احزاب) و نيز آيه تبارك الذي نزل الفرقان علي عبده ليكون



[ صفحه 58]



للعالمين نذيرا (آيه 1 سورة الفرقان). مؤلف گويد:

اين آيات مباركات صريحا دلالت دارد بر اينكه نبوت و رسالت و سفارت الهيه حضرت ختمي مرتبت محمد صلي الله عليه و آله عمومي و كلي و مربوط به تمام عالميان و كافه جهانيان است بدون استثناء و تصور نشود كه آن حضرت مبعوث است بر قومي دون قومي و بر ملتي دون ملتي و بر امتي دون امتي بلكه بايد دانست كه آن حضرت مبعوث است بر كل خلايق علي الاطلاق. لمؤلفه



او امين وحي و تنزيل خداست

او سفير حق محمد مصطفاست



او بشير است و نذير عالمين

خاتم پيغمبران و مرسلين



او حبيب حق و هادي سبل

مظهر اعظم بود آن عقل كل



او شفيع خلق اندر يوم دين

او شفيع اولين و آخرين



دولت ذات خداي سرمدي

ثابت و جاويد دين احمدي



جان (رباني) ثناگو تا ابد

بر محمد (ص) مظهر ذات صمد



ذات احديت جلت عظمته حضرت ختمي مرتبت محمد (ص) به سوي كافه مردمان و همه ايشان فرستاد تا خلق را به صراط مستقيم حق هدايت كند و دين او را بر كل اديان غالب گرداند اگر چه مشركان ناخوش داشته باشند و شاهد مي گردانم هر كه را كه در آسمان ها و زمين است از انبياء و سفراء الهي و فرشتگان و جميع مردمان كه من شهادت مي دهم به اين كه حضرت محمد (ص) سيد و بزرگ خلق اولين و آخرين است.



[ صفحه 59]



و في المرة الثالثة (اشهد ان محمدا رسول الله) يقول اشهد ان لا حاجة لاحد الي احد الا الي الله الواحد القهار و مفتقره اليه سبحانه و انه الغني عن عباده و الخلايق اجمعين و انه ارسل محمدا الي الناس بشيرا و نذيرا و داعيا الي الله باذنه و سراجا منيرا فمن انكره و جحده و لم يومن به ادخله الله عزوجل نار جهنم خالدا مخلدا لا ينفك عنها ابدا.

و در مرتبه سوم (اشهد ان محمدا رسول الله) يعني شهادت مي دهم كه كسي را حاجت به سوي كسي نيست مگر به سوي خداي يگانه قهار كه همه مخلوقات محتاج به سوي آن ذات صمدي الوهي سبحانه و تعالي مي باشند و اينكه آن غني بالذات و بي نياز از عبادت جميع خلايق است.

و آن خداي يكتاست كه فرستاد حضرت رسول اكرم محمد (ص) را به سوي مردم به عنوان بشير و نذير كه بخواند مردم را به سوي خدا و دعوت كند باذن الله و او چراغ منير و روشني بخش باشد و خلق جهان را از ظلمت جهل و ناداني و كفر و شرك خفي و جلي برهاند و با اشراق علم و حكمت چون خورشيد نورافكن پرتوش عالم را منور نمايد.

پس هر كس انكار او كند و به او ايمان نياورد خداي عزوجل او را داخل آتش دوزخ گرداند در حالي كه ابدالآبدين در آتش مخلد باشد و هرگز از آن جدا نشود.

زهي شاهنشه او رنگ لولاك

يگانه علت ايجاد افلاك



نبي ابطحي عبد مؤيد

حبيب حق ابوالقاسم محمد



شد او موصوف و بس از بي قريني

بوصف رحمة للعالميني



فصاحت بنده ي در سفتن وي

ملاحت خوشه چين خرمن وي





[ صفحه 60]





كرم شرمنده ي طبع كريمش

دو عالم غرق در لطف عميمش



دمي كآدم ميان ماء و طين بود

نبوت جان احمد را قرين بود



كسي كاو بيند آن زيبا شمائل

بديدار خدا گرديده نائل



نه من گويم كه آن مير مصدق

بگفتا من رأني قدرأ الحق



بعالم اين مثل را اشتهار است

كه نتوان گفت از يك گل بهار است



خلاف اينكه در عين زمستان

كه خارستان بدي يكسر گلستان



بهار آورد آن يك گل جهان را

بهاري كان نمي بيند خزان را



بدين معني كه بودي از جهالت

همه عالم پر از كفر و ضلالت



بنابر ظلم و جور و شور و شر بود

ز شب روز خلائق تيره تر بود



شد آن خورشيد ايمان پرتوافكن

به اشراقي جهان را كرد روشن



چو قرآن دفتري از علم بگشاد

بدانش عالمي را كرد دلشاد



ز شرع خود نوبت را نوي داد

خرد را در پناهش پيروي داد





[ صفحه 61]





اساس شرع او ختم جهان است

شريعتها بدو منسوخ از آن است



محمد كافرينش هست خاكش

هزاران آفرين بر جان پاكش



و اما حي علي الصلوة، اي هلموا الي خير اعمالكم و دعوة ربكم و سارعوا الي مغفرة من ربكم و اطفاء ناركم التي او قدتموها علي ظهوركم و فكاك رقابكم التي رهنتموها بذنوبكم ليكفر الله عنكم سيئاتكم و يغفرلكم ذنوبكم و يبدل سيئاتكم حسنات فانه ملك كريم ذوالفضل العظيم و قد اذن لنا معاشر المسلمين بالدخول في خدمته و التقدم الي بين يديه.

و اما قول مؤذن حي علي الصلوة، يعني بشتابيد به سوي بهترين اعمال خود و دعوت پروردگار خويش و سرعت بگيريد به سوي آمرزش از پروردگار خويش و خاموش كنيد آتش خويش كه به دست خود بر اثر معاصي برافروخته ايد و بر پشت خود افكنده ايد و رها كردن گردن هاي خويش كه آنها را به گناهان خويش گرد كرده ايد تا خدا بدي هاي شما را از شما بپوشاند و گناهان شما را از براي شما بيامرزد و بدي هاي شما را به خوبي ها بدل كند زيرا كه خداي متعال ملك و پادشاهي است كريم و صاحب فضل عظيم و آن ذات ذوالجلال و الاكرام مسلمين را به دخول در خدمتش و تقدم به سوي حضورش رخصت داده است.

و في المرة الثانيه حي علي الصلوة اي قوموا الي مناجات ربكم و عرض حاجاتكم علي ربكم و توسلوا اليه بكلامه و تشفعوا به و اكثروا الذكر و القنوت و الركوع و السجود و الخضوع و الخشوع و ارفعوا اليه حوايجكم فقد اذن لنا في ذالك.

و در مرتبه دوم حي علي الصلوة يعني برخيزيد به سوي مناجات پروردگار خود و عرض نمودن حاجات خود بر پروردگار خويش و توسل جوئيد به سوي او به كلامش و تشفع جوئيد به او و بسيار به ذكر و قنوت و ركوع و سجود و خضوع و خشوع بپردازيد و دست ها را به سوي او بلند و حوايج خود را از حضرتش بخواهيد



[ صفحه 62]



چه او ما را رخصت در اين تقاضا داده است.

و اما قوله حي علي الفلاح فانه يقول اقبلوا الي بقاء لافناء معه و نجاة لاهلاك معها و تعالوا الي حيوة لاموت معها و الي نعيم لا نفادله و الي ملك لازوال عنه و الي سرور لا حزن معه و الي انس لاوحشة معه و الي نور لا ظلمة له والي سعة لا ضيق معها و الي بهجة لا انقطاع لها و الي غني لا فاقة معه و الي صحة لا سقم معها و الي عزلا ذل معه و الي قوه لا ضعف معها و الي كرامة يا لها من كرامة و عجلوا الي سرور الدنيا و العقبي و نجاة الاخرة و الاولي.

و اما قول مؤذن حي علي الفلاح، يعني بيائيد بر سر فلاح و رستگاري، اي مردم بشتابيد و رو بياوريد به سوي بقائي كه فنائي با آن نيست و نجاتي كه هلاكي با آن نيست بشتابيد به سوي حيات جاوداني و زندگي ابدي كه مرگ و مردن با آن نيست و به سوي نعيمي و نعمتي كه نفاد و تمام شدن ندارد و به سوي پادشاهي كه زوالي از آن نيست و به سوي سرور و شادي كه حزن و اندوهي با آن نيست و به سوي انسي كه وحشتي با آن نيست و به سوي نوري كه ظلمتي با آن نيست و به سوي وسعت و گشادگي كه ضيق و تنگي با آن نيست و به سوي بهجت و مسرتي كه انقطاع و بريده شدن ندارد و به سوي غنا و بي نيازي كه فاقه و پريشاني با آن نيست و به سوي صحت و تندرستي كه سقم و بيماري با آن نيست و به سوي عزت و شرافتي كه ذلت و خواري با آن نيست و به سوي قوت و نيروئي كه ضعف و سستي با آن نيست و به سوي كرامتي كه ايهاي از آن كرامت كه برتر و بالاتر از آن كرامتي نيست و بشتابيد به سوي سرور و شادي دنيا و عقبي و نجات در نشئه ي اخري و اولي.

استاد عاليمقام حكيم الهي قمشه اي رحمة الله عليه در غزل كشور ايمن نيكو سروده است.



برخيز تا بكشور امن و امان رويم

فارغ ز جور و فتنه ي دور زمان رويم





[ صفحه 63]





در منزل صفا به صفا ره سپر شويم

با دوستان يك دله ي مهربان رويم



ترسم ز شوق دانه سود جهان پريم

اي مرغ دل بحلقه ي دام زيان رويم



آلودگان حرص و طمع دوزخي شدند

شو پاك دل شويم و به باغ جنان رويم



نالد جرس بدشت و بيابان عشق ما

گر سر رود به همره اين كاروان رويم



راهي كه سوي يار بود ما به پاي شوق

خورشيدوار گر برود سر بجان رويم



همت كنيم تا چو (الهي) ز جور دهر

ايمن شويم و شاد به ملك روان رويم



و نيز در غزل بالاي هفت اقليم چنين سرورده است:



خيز تا زين خيمه تنگ جهان بيرون زنيم

خيمه در بالاي هفت اقليم و نه گردون زنيم



خلق عالم سخره نيرنگ و رنگند و فسون

ما به بيرنگي برون زين قوم بوقلمون زنيم



پا به بزم عز (كرمنا بني آدم) نهيم

تا ز جام (لي مع الله) باده ي گلگون زنيم



يك نظر در باطن خود سر مكنون بنگريم

سنگ بي قدري سپس بر لؤلؤ مكنون زنيم



نيست دنيا را بهاي آنكه دل بروي نهيم

گوهر جان را به سنگ عشوه ي او چون زنيم





[ صفحه 64]





چند روزي از صفا شاگردي احمد (ص) كنيم

تا بدانش طعنه بر سقراط و افلاطون زنيم



از فراز عقل و اوج قلب عالم بگذريم

شهپر روح القدس بر طبع نفس دون زنيم



و في المرتبه الثانيه حي علي الفلاح، فانه يقول سابقوا الي ما دعوتكم اليه و الي جزيل الكرامة و عظيم المنة و سني النعمة و الفوز العظيم و نعيم الابد في جوار محمد (ص) في مقعد صدق عند مليك مقتدر.

و در مرتبه دوم كه حي علي الفلاح مي گويد يعني اين مردم سبقت و پيشي بگيريد در اين اعلام دعوت كه شما را به سوي آن خوانده ام و به سوي نوازش بسيار و عطاي بزرگ و رستگاري عظيم و نعيم هميشگي در همسايگي و جوار حضرت محمد (ص) در پيشگاه قرب حق و مكان پسنديده عند مليك مقتدر در نزد پادشاه مقتدر كه قدرت و توانائي دارد بر همه چيز.

و اما قوله (الله اكبر) فانه يقول الله اعلي و اجل ان يعلم احد من خلقه ما عنده من الكرامة لعبد اجابه و اطاعه و اطاع ولاة امره و عرضه و عبده و اشتغل به و بذكره و احبه و انس به و اطمأن اليه و وثق به و خافه و رجاه و اشتاق اليه و وافقة في حكمه و قضائه و رضي به.

و اما قول مؤذن الله اكبر در تكرار تكبير مي گويد كه خداي متعال اعلي و اجل است كه بداند احدي از خلقش آنچه را كه در نزد اوست از كرامت و نوازش از براي بنده اي كه او را اجابت كرده و اطاعت كرده او را و اطاعت كرده واليان امر او را و شناخته و پرستش كرده او را و به ذكر او اشتغال داشته و او را دوست داشته و به او انس گرفته و به سوي او آرميده و به او وثوق داشته و از او ترسيده و به او اميد داشته و به او مشتاق شده و تسليم و موافق به حكم او بوده و راضي و خوشنود به رضاي او بوده است.

و في المرة الثانيه (الله اكبر) فانه يقول الله اكبر و اعلي و اجل من ان يعلم احد



[ صفحه 65]



مبلغ كرامته لاوليائه و عقوبته لاعدائه و مبلغ عفوه و غفرانه و نعمته لمن اجابه و اجاب رسوله و مبلغ عذابه و نكاله و هوانه لمن انكره و جحده.

و قول او در مرتبه دوم (الله اكبر) مي گويد خداي متعال بزرگتر و بالاتر و بزرگوارتر است از آن كه كسي بداند مبلغ و مقدار كرامتش را از براي دوستانش و عقوبتش را از براي دشمنانش و مبلغ عفو و غفران و نعمتش را براي كسي كه او را اجابت كرده و هم رسولش را اجابت نموده و مبلغ عذاب و نكال او را از براي كسي كه او را انكار كرده و جحود ورزيده است.

و اما قوله (لا اله الا الله) معناه لله الحجة البالغة عليهم بالرسل و الرسالة و البيان و الدعوة و هو اجل من اين يكون لاحد منهم عليه حجة لمن اجابه فله النور و الكرامة و من انكره فان الله غني العالمين و هو اسرع الحاسبين.

و اما قوله (لا اله الا الله) معنيش اين است كه خداي متعال را حجت بالغه برايشان است سبب ارسال رسل و انزال كتب و بيان دعوت او و او اجل از آن است كه يكي از ايشان را بر او حجتي باشد پس هر كه او را اجابت نمايد از برايش نور و كرامت است و هر كه او را انكار كند پس ذات كل الكمال صمدي الوهي از همه عالميان غني و بي نياز است و او سريع ترين حساب كنندگان است.

و معني (قد قامت الصلوة) في الاقامة اي حان وقت الزيارة و المناجات و قضاء الحوائج و درك المني و الوصول الي الله عزوجل و الي كرامته و غفرانه و عفوه و رضوانه. و معني (قد قامت الصلوة) در اقامه ي نماز يعني وقت زيارت و مناجات و برآمدن حاجات و آرزوها و وصول الي الله و به كرامت و غفران و عفو و رضوان الله نزديك شد و هنگام آن رسيد.

مؤلف كتاب توحيد گفته است: انما ترك الراوي لهذالحديث (حي علي خيرالعمل للتقيه) و قد روي في خبر آخر ان الصادق عليه السلام سئل عن معني حي علي خيرالعمل فقال خيرالعمل الولاية و في خبر خيرالعمل بر فاطمه و



[ صفحه 66]



ولدها عليهم السلام .

راوي اين حديث شريف ذكر (حي علي خيرالعمل) را كه بايد گفته شود از باب تقيه ترك كرده و در خبر ديگر آمده كه از حضرت امام صادق كاشف حقايق (ع) از معني (حي علي خيرالعمل) سؤال شد فرمود بهترين عمل ولايت است.

و در خبر ديگر آمده كه بهترين عمل نيكي و بر به فاطمه ي زهرا سلام الله عليها و نيكي به اولاد طاهرين او عليهم السلام است.

اين بود تفسير اذان و اقامه از لسان درفشان حضرت موسي بن جعفر عليه صلوات الله لعلي الاكبر كه در كتاب توحيد صدوق نقل شده و نگارنده اين رساله مخصوصا اين روايت معتبر معجز اثر را در اين مقام ذكر نمود تا لذت اذان گفتن را دريابي و آن را سرسري نشماري و نگوئي گفتن اذان مستحب است و آنرا ترك نمائي و خود را از اين فيض بزرگ محروم سازي پس بر ما لازم است كه گفتار درربار امام عليه السلام را در تفسير اذان و اقامه هميشه منظور داشته هيچگاه اذان را فراموش ننمائيم زيرا در جهان خوشتر و شيرين تر از اين ذكر نغمه اي نيست اذان است كه حيات بخش معنوي است، حافظ گويد:



فرق است زاب خضر كه ظلمات جاي اوست

تا آب ما كه منبعش الله اكبر است



لمؤلفه



شرح اذان كه نغمه ي الله اكبر است

نقل حديث آن ز حضرت موسي بن جعفر است



درها بسي نهفته در اين نغمه شريف

سرتاسرش همه شهد است و شكر است



خوش مي دهد نشان ز صفات و كمال دوست

عارف شود كسي كه طالب اوصاف داور است





[ صفحه 67]





(ربانيا) مباد كه غافل شوي ز دوست

گر اشتياق تو بر وصل دلبر است



يارب وصال و لقايت مناي من [1] .

ورد زبان مرا همه الله اكبر است



مامم بنام تو برداشت كام من

گوئي كه اين اثر از كار مادر است



اذان و اقامه مقدمه نماز است و نماز معراج مؤمن است در اين مقام غزلي حكيم الهي قمشه اي رضوان الله تعالي سروده است تحت عنوان غزل معراج عشق كه ما آنرا به مناسبت تكبير مؤذن ذيلا ذكر مي نمائيم.

غزل معراج عشق



امشب نداري از چه آه و زاري ايدل

برخيز اگر مشتاق وصل ياري ايدل



صبح است آهنگ ديار يار خود كن

معراج عشق است اين نماز و زاري ايدل



شب تا سحر تا چند در خوابي بهوش آي

بيدارتر بايد شد ار بيداري ايدل



بگذشت عمر از خواب نوشين ديده بگشا

زان لب شفاجو گر بجان بيماري ايدل



پيغام يار آمد ز تكبير مؤذن

در راه حق بشتاب اگر هشياري ايدل





[ صفحه 68]





بردار سر از بستر اي مغرور غافل

از جام غفلت تا بكي خماري ايدل



تا برق رحمت خرمن جرمت بسوزد

از سينه بركش آه آتش باري ايدل



از كوي يار آيد نسيم صبحگاهي

از روي ياري تازه كن ديداري ايدل



هر شب بنال ار دردمندي چون (الهي)

امشب نداري از چه آه و زاري ايدل



و نيز استاد عالي مقام در (غزل سحريه) چنين سروده است:



چه رسيدت اي دل كه نداري آهي

نه به تيره شامي نه به صبحگاهي



نه شبي برآري ز درون فغاني

به اميد عفوي ز غم گناهي



ز چه برنخيزي سحري بيادش

چو نسيم صبحي ز شب سياهي



به كه بازگويم غم و درد هجران

نه طبيب دردي نه رفيق راهي



همه دردمندان طلبند درمان

بكجاست ياران دل دردخواهي



همه دوستانم شده خصم جانم

نه به جز خيال تو مرا پناهي



نه بجز فراق تو مرا عذابي

نه بغير عشق تو مرا گناهي





[ صفحه 69]





نه چو تار زلفت بزمانه شامي

نه چو روي خوبت به سپهر ماهي



برخت (الهي) فكند نگاهي

چه شود گدائي نگرد به شاهي



اين حقير نگارنده سال هاي متمادي با استاد حكيم الهي رضوان الله تعالي عليه در تهران محشور و مأنوس بودم و از انفاس قدسيه اش مستفيد مي شدم در تمام اين سنوات عديده نديدم كه از ياد خدا غافل شود و يا شبي سحرش برنخيزد گوئي سحرخيزي و مناجات با خدا برنامه ي دائمي عمر گرانبهاي اين بزرگوار بود هميشه ذكر قنوتش اين بود (الهي استغفرك من كل لذة بغير ذكرك) اينجانب در خانه اين عارف وارسته نه راديو ديدم و نه تلويزيون و نه در جلويش روزنامه و نه مجله، پيوسته درس حكمت و عرفان به شاگردان لايق خود مي داد و در پايان درس با خواندن يك غزل با نغمه ي اين ذره ناچيز رفع خستگي مي فرمود و اكثر غزلياتش را به سبك نغمه ي اينجانب مي سرود، و به همين جهت غزلي دارد به نام (غزل نغمه ي رباني)



از دل برآيد ناله ي روحاني من

خوش مي نوازد نغمه ي رباني من



كو يك دو رباني صفت تا بازگويم

اسرار عشقت اي بت روحاني من



كو يك دلي آزاده از اوهام عالم

آگه ز شادي و غم پنهاني من



آخر بنازي مي نوازد يار ما را

داد اين بشارت شاهد فرقاني من



زد نغمه (لاتقنطوا من رحمة الله)

آن شاهد شيرين لب سبحاني من





[ صفحه 70]





آه ار نه بخشد لطف ايزد روز محشر

جرم و خطا و زشتي و ناداني من



واي ار نگيرد رحمت نامنتهايش

دست مرا در روز سرگرداني من



اين ذره را بنماي خورشيد جمالت

افزاي حيراني تو بر حيراني من



مجنون و حيران تو اي ماه حجازيست

ليلاي نجد و يوسف كنعاني من



نشنيده ام جان سوزتر از ناله عاشق

عشق تو اي مه طلعت رضواني من



در كوي شاهي از گدايانم (الهي)

فقر است فخر و افسر سلطاني من



درود نامتناهي بر روان قدوسي استاد عاليقدر حكيم الهي قمشه اي باد رضوان الله عليه.



[ صفحه 71]