اينك در موضوع ساختمان بارگاه حضرت موسي بن جعفر عليه السلام شروع مي كنيم به نگارش. هر چند از اين تاريخ 1362 در هيچ كتابي موضوع ساختمان بارگاه و بناء مرقد مطهر و روضه ي منوره و گنبد و صحن چيزي نوشته نشده ممكن است اگر نوشته شده چاپ نشده باشد و اگر چاپ شده ما را بر آن آگاهي نباشد و لذا آنچه را كه در اين موضوع مي نويسم همه مشاهدات خودم مي باشد كه از روي تحقيق و تتبع بدست آوردم [1] .

قديمي ترين مأخذي كه مي توان بدست آورد براي ساختمان كنايات و اشاراتي است كه فضايل زيارت و دستور و آداب آن دارد و خارج شدن به روضه ي مطهر در كتب اخبار و احاديث ذكر شده است.



[ صفحه 359]



در فضيلت زيارت حضرت امام موسي كاظم عليه السلام اخبار بسياري است از آن جمله شيخ جليل محمد بن شهرآشوب در مناقب از تاريخ بغداد خطيب نقل مي كند كه او از علي بن خلال نقل كرده گفت هيچ امر دشواري مرا روي نداد كه بعد از آن بروم بر سر قبر حضرت موسي بن جعفر عليه السلام و متوسل شوم و خدا آنرا آسان نفرمايد.

و در حديث است كه هر كه امام هفتم را زيارت كند بهشت بر او واجب مي شود.

از مفاد روايت شيخ صدوق معلوم مي شود كه در اوايل نيز حضرت امام كاظم و امام جواد عليه السلام در دو قبه بوده و هر يك جداگانه بناء و بارگاه داشته است.

در زماني كه حضرت موسي الكاظم عليه السلام به دست سندي بن شاهك به امر هارون شهيد شد در قبرستان «مقابر قريش» دفن گرديد.

مقابر قريش در دهكده اي بود كه اكنون به كاظميه يا كاظمين معروف است و چون بني عباس از منصور به بعد بيشتر حرص و ولع بر كشتن هاشميين و علويين داشتند آنهائي كه از قريش كشته مي شدند يا فوت مي شدند در مقابر قريش دفن مي كردند و چون حضرت موسي عليه السلام را مسموم نمود سه روز در گوشه ي زندان بود تا به هارون خبر دادند فرمان داد جنازه او را بردارند - روي نردباني نهادند به رسم اعراب و به طرف مقابر قريش بردند تا سليمان عموي هارون آگاه شد و جسد را گرفت و با عزت با تشريفات مفصلي به خاك رساندند و پس از دفن ساختماني نمود و بناي بارگاه را گذاشته اما مختصر بود پس از آن ديالمه كه در بغداد سلطنت يافته بناي مفصلي نهادند و احترامات كافي مي نمودند سپس به زمان صفويه رسيد آن بنا را خراب كرد و هر دو بارگاه را به هم راه داده و متصل نمود. شاه اسماعيل صفوي گنبد بزرگي روي هر يك از روضه ها نهاد.

رحلت و شهادت حضرت امام موسي الكاظم عليه السلام در سال 183 و رحلت و شهادت امام نهم حضرت جواد محمد بن علي عليه السلام در سال 219 يعني 29 سال بعد واقع شد.

در مقابر قريش مسجد جامعي بود (به نقل قاموس الاعلام) كه حضرت موسي عليه السلام را در آن مسجد دفن نمودند و حضرت جواد عليه السلام را در عقب سر آن حضرت دفن نمودند.

و در روايت شيخ صدوق در فقيه در مورد نماز زيارت مي فرمايد: چون خواهي زيارت كني آن حضرت را پس غسل كن و خود را پاكيزه نما و دو جامه ي



[ صفحه 360]



پاك بپوش [2] و بگو تا آخر زيارت پس حاجت خود را سئوال كن و پس از آن نماز گذار در قبه اي كه در آن قبر امام محمد تقي عليه السلام است چهار ركعت در نزد سر آن حضرت دو ركعت براي زيارت امام موسي الكاظم عليه السلام و دو ركعت براي زيارت امام محمد تقي عليهماالسلام و نماز مكن در نزد سر امام موسي كاظم كه آنجا مقابل قبور قريش است و جايز نيست آنها را قبله ي خود گردانيد.

بنابر اين اخبار مي توان گفت كه قبه و بارگاه حضرت امام 7 و 9 در سه مرتبه ساختمان شده است.

1- بناي اولي دوره ي هارون از سليمان بن ابي جعفر منصور عموي هارون است كه از سال 183 تا 371 بوده.

و قبر مطهر حضرت جواد نيز در سال 220 در قبه ي جداگانه پشت سر جدش امام كاظم واقع شد و بارگاه جدا براي آن حضرت از طرف دوستانش ساختند تا زمان معزالدوله سال 336 و سلطنت عضدالدوله ديلمي در سال 371 كه به زيارت آنجا رفت و به كربلا مشرف شد و بر اين قبه و بارگاه بناي مفصلي نهاده.

2- بناي دوم از عضدالدوله ي ديلمي است كه او و برادرانش و وزراي آل بويه و هواخواهان آنها بر اين قبر مطهر قبه و بارگاهي مفصل بناء نهاده و هر يك جداگانه بوده و تزييناتي داشته اين بنا تا زمان شاه اسماعيل صفوي بوده سال 907.

3- بناي سوم از صفويه يا عمارات كنوني است كه قبه و بارگاه را به همين ترتيب سابق ولي روضه را يكي نمود و تزيينات و ساختمان هاي مفصلي از صحن و رواق نموده است كه اخيرا دانشمند بزرگوار حاجي فرهاد ميرزاي معتمد الدوله نشاط توسعه داد و تزيينات كنوني را آن جا نموده است.

گنبد ساختمان شاه اسماعيل صفويست و طلاي آن مال گنبد حضرت سيدالشهداء است كه به وسيله ي آقا باقر بهبهاني در زمان سلطان محمد شاه قاجار خواجه سال 1310 كه نذر كرده بود گنبد حضرت سيدالشهداء را طلا نمايد طلاي سابق آن جا را كه مال زمان نادر بوده به كاظمين



[ صفحه 361]



انتقال داد و چون آنجا يك گنبد بوده و اينجا دو گنبد كم بوده كسري آن را نيز سلطان محمد خواجه تقديم داشت.

چنانچه سابق عرض شد سبك بناء عتبات عاليات همه از يك نقشه بوده و مانند قلعه هاي تو در تو بر روي قبر صندوق و روي صندوق ضريح و ضريح وسط روضه و روضه ميان رواق و رواق در ميان صحن ساخته شده و صحن از چهار طرف دور مي زند و به ديوار خارجي خاتمه مي يابد و در اين عصر صحن در ميان فلكه واقع شده است.