1- درب قبله است كه آنرا باب القبله مي گويند كه از بازار و خيابان مي گذرد.

2- باب المراد كه از قديمي ترين درهاي اين صحن بوده و در ساقه ي ضلع شرقي قرار دارد.

3- باب صاحب الزمان كه در بين ضلع غربي واقع شده.

4- باب فرهاديه است كه از مآثر حاجي فرهاد ميرزا عموي ناصرالدين شاه مي باشد و در ضلع شرقي شمالي واقع است.



[ صفحه 366]



5- باب قاضي الحاجات است كه در ضلع شمالي جهت شرقي قرار گرفته.

6- باب قريش است كه در ضلع شمالي در جهت غربي واقع شده

7- باب صافي است كه در منتها اليه ضلع غربي جنوبي قرار گرفته.

8- باب الحديد است كه از مآثر آيت الله سيد هبةالدين شهرستاني در سال 1359 در ضلع جنوب شرقي مفتوح شده و در 1360 پايان يافته.

در همين بارگاه ساعتي بزرگ نصب است و مردم از آن اوقات خود را مي شناسند درهاي صحن و رواق و روضه هر يك مشحون بر احاديث نبوي درباره ي اهل بيت است كه شاهكار صنعت مي باشد.

صحن از سه طرف ايوان دارد و در زواياي آن كفش داري ها قرار گرفته و خدام مخصوص به خدمت اشتغال دارند.

ايوان جنوبي - شرقي - غربي كه با وضع هندسي منظم و زيبائي بنا شده است و در آنجا مدفن بسياري از علماء و بزرگان مي باشد و اولين ايوان آن اثر شاه اسمعيل صفوي است كه در 926 ساخته است كتيبه هاي ايوان و صحن و رواق به خط ثلث و نسخ و نستعليق جالب توجه هر بيننده و مشحون بر آيات قرآن و احاديث و ماده تاريخ و فرمان بناء و اشعار زيبا مي باشد.

ابن بطوطه در ذكر جانب غربي بغداد قبوري را كه ديده مي نويسد از آن جمله در پائين تر از قبر معروف كرخي در دروازه ي بصره قبري است كه در آن نوشته «هذا قبر عون من اولاد علي بن ابي طالب». و در همين راه مي رسيم به قبر موسي الكاظم بن جعفر الصادق والد علي بن موسي الرضا و پهلوي او قبر جواد است - و هر دو قبر داخل روضه است كه براي آنها ساخته اند و روي قبرها صندوق چوبي بود كه الواح نقره بر آن كوبيده شده است.

از كلام ابن بطوطه معلوم مي شود در موقعي كه او به كاظمين رسيده عين قبر دو امام در دو گنبد و دو روضه بوده است كه از روضه ي حضرت موسي بن جعفر بيرون مي آمده اند و به روضه ي حضرت جواد عليه السلام مي رفتند.

مرحوم شيخ جعفر نقدي مي نويسد: به فاصله ي كوتاهي از دفن امام نهم عليه السلام شيعه بر مقابر



[ صفحه 367]



قريش بنائي گذاشتند و اطراف آن خانه ها ساختند و به صورت قريه اي درآمد. در همان ازمنه بر دو قبر مقدس ضريحي گذاشتند كه از هم جدا بود - در عصر ديالمه كه زوار روزافزون زياد شدند و خانه هاي اطراف بقعه افزوني يافت به امر معزالدوله در سال 336 گنبدي بزرگ بر دو ضريح بنا گذاشتند. اين دو ضريح از چوب ساج و بسيار مجلل و زيبا بوده و براي هر يك قبه اي ساختند و صحني بزرگ براي هر دو بنا نمودند و داخل آن را تزيين كردند در سال 352 كه عزاي عمومي بغداد اعلان شد مردم از كاظمين براي زيارت از هم سبقت مي گرفتند و از روزهاي تاريخي كاظمين بوده و تا سال 356 كه معزالدوله وفات كرد ايام عاشورا روز رسمي عزاداري براي آل محمد صلي الله عليه و آله و سلم بود در سال 367 عضدالدوله تجديد عهد كرده و در سال 359 بناي مفصلي براي كربلا و كاظمين نهاد و شهري به وجود آورد كه مجاري آب و بازار و كوچه هاي منظم و ابنيه ي عاليه اطراف آرامگاه حضرت موسي بن جعفر و حضرت جواد ساخت در سال 371 بيمارستان عضدي موجبات تسهيل كار زوار را فراهم كرد و در سال 377 رشته آبي فراوان براي كاظمين آورد تا زائرين در آسايش باشند.

در سال 422 فتنه اي بين شيعه و سني رخ داد كه موجب منع زائرين از كاظمين شد و تا سال 441 از شيعه جلوگيري مي كردند كه در كاظمين عزاداري نكنند و اين جا هم دست اجانب برادران سني را تحريك مي كرد تا نسبت به برادران شيعه نامهرباني كنند در سال 437 زد و خوردي شديد بين اين دو طبقه شد و تا سال 446 باز اين فتنه تجديد شد [1] .

و در اين فتنه حرم موسي بن جعفر عليه السلام آتش گرفت و در صندوق چوب ساج سوخت و به قبور اطراف هم اثر كرد و نقيب عباسيين و هاشميين آنجا را تعمير كردند و در سال 466، هزار دينار صرف تعمير مشهد كاظمين كردند و در سال 490 مجدالملك ابوالفضل اسعد بن موسي قمي وزير بركيارق روضه ي مقدسه ي كاظمين را بنا كرد و تزيين نمود باز صندوق از ساج بر قبور شريف گذاشتند و مسجد شمالي را ساخت و غرفه هاي اطراف صحن را براي استراحت زوار ساخت و تا سال 517 كه بين المسترشد بالله عباسي و دبيس بن صدقه جنگ شد و به فيروزي خليفه تمام گرديد باز براي تزيين روضه ي منوره بذل سعي نمود در سال 569 آب دجله طغيان كرد و خانه هاي اطراف صحن را خراب نمود و بيمارستان و آسايشگاه عضدالدوله را منهدم كرده و به روضه رسيد تا سال 575 المستنصر بامرالله در تعمير آن پرداخت و اين بنا و



[ صفحه 368]



تعمير بوده تا سال 604 كه الناصر لدين الله در اطراف شهر را ديوار كشيد و مهمانخانه اي براي كاظمين ساخت كه فقراء در آن پذيرائي مي شدند و در سال 608 حجرات اطراف صحن تجديد و تعمير شد و بازاري جديد ساختند و تعمير آنجا ادامه داشت تا وفات الناصر سال 622 پس از او در زمان الظاهر بامرالله حريق مدهشي باز در كاظمين رخ داد سال 663 كه تعمير نموده و اين صندوق باقي بوده تا دوره ي صفويه و شاه اسماعيل صفوي صندوق خاتم كنوني را مرصع به تاج نمود و بر مرقد دو امام همام و همچنين بر قبر سلمان فارسي صندوق و ضريحي گذاشت آثار المستنصربالله از تاريخ 624 نيز در ديوار صحن و ضريح ديده مي شود و معلوم است كه از باران سال 646 خراب شده و تعمير كرده اند و در سال 647 بناي ديوار صحن عوض شد و قبه و بارگاهي عظيم بنا كردند در سال 654 حوادث مهمي رخ داده كه از آنجمله طغيان آب و سقوط دولت عباسي بوده ولي روضه ي مشهدين كاظمين از حوادث مصون ماند.

پس از دولت بني عباس در سال 657 خواجه نصيرالدين طوسي وزير هلاكوخان به ترميم مشهد كاظمين پرداخت و تزيينات مهمي نموده داخل و خارج روضه و صحن و رواق را ترسيم و تزيين كرد در سال 765 باز دجله طغيان كرد و آب ديوار صحن را ويران نمود به مشهد رسيد تا سلطان اويس بن حسن جلايري در سال 769 آنجا را ساخت و خرابي ها را ترميم نمود.

در سال 776 باز آب دجله طغيان كرد و بسياري از مردم را غرق نموده به گنبد و بارگاه هم زياني بسيار رسيد تا امير وجيه الدين اسماعيل بن امير زكريا وزير سلطان اويس ايلكاني روضه ي مقدسه و ساير مشاهد شريفه را ترميم و تعمير و تزيين كرد تا سال 966 كه شاه اسماعيل صفوي تمام بناهاي گذشته را خراب كرد و از نو بنائي رفيع و كاخي شايسته ي آن مقام به صورت كنوني بنا كرد و در تزيين و آئينه كاري و تهذيب و تذهيب آن بذل سعي وافري نموده صحن را كاشي كرد و ابنيه ي لازم اطراف را ساخت حجرات را منظم نموده و لذا آنجا را جامع الصفوي گويند درهاي صحن و رواق را با بهترين چوب و زيباترين سليقه نصب كرد و تا سال 975 تمام شد و در سال 978 بين او و سلطان سليم عثماني جنگ شد و عراق از ايران منتزع و به دست عثماني ها افتاد تا سال 1032 كه شاه عباس صفوي به زيارت عتبات مشرف گرديد ضريح فولادي و صندوق خاتم بر مشهد كاظمين اضافه كرد و نفايس در روضه افزود و هديه نمود در سال 1042 باز آب دجله طغيان كرد و ضرر بسياري بر روضه وارد آورد شاه صفي دستور داد آنجا را ترميم و تعمير كردند در سال 1045 به امر شاه صفي مناره هاي حرم را ساختند



[ صفحه 369]



و در سال 1047 سلطان مراد چهارم بر كاظمين تاخت و تمام اموال و اثاثيه قيمتي آنجا را به غارت بردند - در سال 1111 حسن پاشا سقف روضه را ترميم كرد و در جمادي الثاني سال 1115 به نقل محدث نوري محمود آقا تاجر ضريح نقره تقديم كرد و مبالغي صرف تعمير و تزيين و ترميم اثاث البيت غارت شده نمودند.

در سال 1211 سلطان محمد شاه قاجار گنبدهاي كاظمين را زراندود ساخت و مناره ها را طلا گرفت و ايوان جنوبي را ساخت و رواق و روضه را با بهترين فرش مفروش كرد و با مرمر سفيد ديوارها را پوشانيد و صحن را تعمير كرد و از طرف جنوب و غرب بزرگ نمود، در سال 1231 فتحعليشاه قاجار داخل روضه را به انواع تذهيب زيبا تعمير كرد.

و كتيبه ها را نوشت و داخل قبه را با طرح هاي مينائي بسيار جالب توجه با آب طلا رنگ آميزي كرد و اين آثار بديع كه در دنيا نظير ندارد از آثار ميرزا شفيع وزير محمد شاه است در سال 1255 معتمدالدوله ايوان جنوبي را به طلا اندود و به طاق آن اسماء ائمه را با آب طلا و مينا نوشت و در صفه شرقيه (باب المراد) و صفه جنوبي (باب القبله) نقاشي ها و تذهيب كاري بديعي نمود كه شاهكار صنعت و هنر است، در سال 1282 به امر ناصرالدين شاه ايوان شرقي را تذهيب و طلاكاري كردند و سقف داخل و خارج روضه و رواق را نقاشي كرده با خطوط مختلف بديعي احاديث و آياتي نوشته و در سال 1283 ضريح نقره روي ضريح فولادي گذاشته و در سال 1287 كه ناصرالدين شاه به زيارت آنجا مشرف شد و ماده تاريخش (تشرفنا بالزياره) 1287 است امر كرد بقيه اصلاحات روضه منوره را به دست علماء و خدمه و كليدداران انجام دهند در سال 1293 حاجي فرهاد ميرزا صحن را به كلي عوض كرد و صحن كنوني را به اضافه از طول و عرض و حجرات ساخت و اديب آل داود همداني شاعر مخصوص روضه مطهره گفت:



لما بني سلط ملوك الفرس

صحنا يضي ء نوره للكرسي



بنور عرش الله موسي الكاظم

و سبطه الجواد ذي المكارم



فاق علي الفردوس و القصور

قلت مؤرخا رياض النور



و چون بنا تمام شد گفت:



صحن موسي حظيرة القدس

فاق طور الكليم في سعد



يا لها من بنيه شهدت

كعبة انها مني الوفد



[ صفحه 370]



حرم فاق حسنه ارما

ليس فيه ذكر سوي الحمد



صرح هامان خرمن خجل

قدبناه (فرهاد) ذوالمجد



قلت لما شادالبنا ارخ

هو صحن كجنة الخلد 1297



در سال 1299 حاجي عبدالهادي استرابادي مأذنه ها را تذهيب نمود و اتمام خدمات حاجي فرهاد ميرزا سال 1301 مي باشد كه شيخ صادق اعسم گفته است:



خذابيدي فرهاد في يوم حشره

فقدتم عن سر بتاريخه خذا (1301)



شكوه و عظمت اين بناء از هر جهت مشترك بين دو امام است و هر بيننده را به ياد مقام روحاني و ولايت و اولي به تصرف بودن آنها مي اندازد كه 12 قرن است در دل مردم جا گرفته و هر كس از بهترين و خالصترين اموال قيمتي خود تحفه و هديه به آن آستان تقديم مي كند و در عمران و آبادي و تزيين آن مي كوشد.

و در هر سال بيش از دو ميليون نفر به زيارت امامين همامين كاظمين عليهماالسلام مي روند اين است نتيجه دولت حقه و خدمت براي رضاي خدا [2] .

از سال 1301 تاكنون اكثر اخيار و ابرار و تجار ايراني و شيعه مبالغي هنگفت با كمال ارادت صرف تعمير و تذهيب و تزيين آن بارگاه موسوي كرده اند چنانچه امروز روضه رضوان و گوشه اي از بهشت برين است [3] سلام الله عليهما و علي آبائهما الطاهرين