سطح بيروني آن گنبد كاشي بوده و سطح دروني آن از طلا و لاجورد نقش و نگار بوده است و گنبدي كثيرالاضلاع منظم داراي هشت گوشه به طوري كه در چهار ضلع متوازي آن چهار در از چوب گردو بوده است كه با رنگ زرد و بخور براق كرده بودند. اين گنبد تا دوره صفوي باقي بوده و ضريح و ايوان نداشت در زمان سلطنت خاندان صفوي سال 906 تعميرات مهمي در آستانه معصومه شد و شاه اسماعيل صفوي در سال 925 ايوان شمالي را با كاشيهاي معرق فيروز فام زينت بخشيد و صحن عتيق را شالوده ريخت و ايوان مدخل آستانه شد.

پس از او شاه طهماسب براي مرقد ضريحي از كاشي ساخت و اين كار به دست اعتمادالدوله كه از رجال اول مملكت بوده سال 950 انجام گرفته و ايوان جنوبي مدرسه فيضيه را بنا كرد.

شاه صفي اول صحن زنانه را در جنوب آستانه سال 1077 بساخت و اين صحن راه مقبره شاه سليمان و سلطان حسين گرديد.



[ صفحه 374]



شاه عباس ضريحي از فولاد سفيد ترتيب داده كه از بس سفيد بوده تارونيه مستشرق و مورخ و سياح معروف او را نقره پنداشته است.

آستانه شاه صفي و مقبره شاه عباس و مقبره شاه سليمان از بناهاي بسيار مهم و داراي خورده كاري ها و ريزه كاري هاي بسيار است.

اشعار كتيبه اول بالاي سر از خادم است كه به استقبال عرفي و قصيده روضه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام سروده.



يا رب اين خلدبرين يا جنت المأواستي

يا همايون بارگاه بضعه موسي استي



اينمهين بانو كه در درج شرافت اختريست

نسل پاك زاده انسية الحوراستي



فاطمه اخت الرضا سلطان دين روحي فداه

خاك درگاه تو از عرش علا اعلاستي



مرجع اهل زمان و شافع يوم المعاد

خواهر سلطان دين و ثاني زهراستي



گو بيايد تا ببيند اين همايون بارگاه

آنكه منكر بر وجود جنت دنياستي



چون بديدي اين بنا را عقل گفتي كاسمان

صورتي در زير دارد آنچه در بالاستي



در پي تاريخ اين استاد خادم زد رقم

جنت عدن اين بنا يا قاب او ادناستي



در سال 1218 گنبد را طلا گرفتند و مسجد بالاسر را در سال 1236 بنا نهادند در سال 1249 سقف و پايه ايوان شاه اسماعيل را از خشتهاي زر بياراستند تا در سال 1266 پايان يافت و صحن عتيق را وسعت دادند و مأذنه صحن عتيق را بنا نهادند در سال 1221 درب طلاي ضريح را نصب كردند و در سال 1221 كف حرم مطهر را سنگ مرمر كردند و دري از شمش ها و پارچه هاي طلا ساختند و در هر مصراع اشعاري بنگاشتند و آن را در ضلع شمالي رواق متصل به ايوان طلا نصب كردند.

در سال 1215 كيكاوس ميرزا حاكم قم و كاشان سقف گنبد مطهر را مقرنس و سپس آن را آئينه كاري كرد و كتيبه اي اطراف دروني گنبد نگاشت.

در سال 1275 ضريح فولادين را نقره نمودند.

در سال 1276 ايوان شاه اسماعيل را با خشتهاي طلا آرايش دادند.

شهاب الدوله گلدسته هاي ايوان را طلا نموده. كامران ميرزا قسمت بالاي آن دو ميل گلدسته را طلا نمود.



[ صفحه 375]



ميرزا شفيع حاكم يزد سنگهاي مرمر براي آستانه فرستاد و رواق را با سنگها مفروش كردند.

امين السلطان صحن جديد را بنا نهاد و فرزندش تكميل نمود و از شاهكار معماريست كه در سال 1303 به پايان رسيد.

ميرزا علي اصغر اتابك در آستانه اصلاحي كرد و كتيبه اي گرداگرد ديوار حرم ايجاد و بر آن چند حديث نوشت و در سال 1318 نصب نموده

مرحوم آقاي سيد محمدباقر متولي آستانه ايوان صحن زنانه را در سال 1346 تعمير كرد و اشعار خائف را بر كتيبه آن نگاشت در سال 1309 خزانه آستانه را تعمير و بر سر در آن كتيبه اي از كاشي نصب كرد.

حاجي مهدي سلامت دارالسياده را به مسجد بالاي سر افزود.

نظام السلطنه حسينقلي خان مافي در سال 1210 تا سال 1214 در ضلع غربي حرم دو دروازه نقره نصب كرد و اشعار شوريده را در اطراف آن نگاشت.

عزت الدوله در سال 1293 قمري دري از خاتم ترتيب داد و در ضلع شمال غربي رواق متصل به مسجد زنانه برپاي داشت:



حبذا زين بقعه ي عالي كه از مجد و شرافت

قبله ي ابدال گشت و كعبه ي آمال آمد



خوابگاه بضعه ي موسي بن جعفر كز فروغش

جلوه موسي عيان از چشم اهل حال آمد



عصمت كبري و ناموس نبي همنام زهرا

كاسماني از حيا و عزت و اقبال آمد



گفت مصراعي وفا از طبع و شد تاريخ اين در

كاين در و درگه مطاف عزت و اقبال آمد 1293



ميرزا نصرالله فراهاني دو در از خاتم بر آستانه وقف كرد در سال 1276 يكي را در ضلع غربي متصل به مسجد بالاي سر دومي را در ضلع جنوب غربي به مقبره شاه عباس ثاني باز كرد.

در سال 1314 موزه آستانه در صحن زنانه ايجاد شد [1] .

در سال 1322 مدرسه فيضيه را خراب كردند و مدرسه ي كنوني را بنا نهادند. [2] .



[ صفحه 376]