امام عهده دار رهبري فكري و معنوي جامعه اسلامي بود. تفسير و تبيين احكام و معارف شريعت، پاسخ گويي به مسائل فكري، مبارزه با جريانات منحرف و تربيت شاگردان و شيعيان مخلص بر عهده امام بود. اين وظايف خطير، بخشي از ساعات عمر شريف آن حضرت را به خود اختصاص مي داد. علاوه بر اين، امام به دليل مبارزات سياسي و مخالفت با حاكمان، همواره در حال تبعيد و حبس و زندان بود و از اين شهر به آن شهر منتقل مي شد. امام بارها از سوي خلفاي عبّاسي احضار شد و همواره تحت فشار سياسي و اجتماعي بود. بنابراين، نمي توانست آن گونه كه مناسب است، به وضع اقتصادي خود سر و سامان دهد. اين امر تا حدودي موجب فقر و تنگ دستي امام بود. آنچه ذكر شد دلايل كساني است كه معتقد به فقر امام كاظم (ع) هستند اما اين موارد گرچه موانعي جدّي بر زندگي اقتصادي امام كاظم (ع) به شمار مي رفتند. اما به نظر مي رسد اين موارد نمي توانستند امام را به فقر و تهي دستي بكشانند. هيچ شاهد تاريخي فقير بودن امام را تأييد نمي كند؛ زيرا «فقير» يعني كسي كه براي تأمين نيازهاي مادي خود به ديگران محتاج است؛ كسي كه توان اداره ي خود و خانواده ي خود را ندارد. هيچ روايت و گزارش تاريخي وجود ندارد كه نشان دهد امام براي تأمين نيازهاي مالي و اقتصادي خود از ديگران كمك گرفته باشد.

علاوه بر اين، شواهدي در دست هستند كه نشان مي دهند امام از تمكّن و قدرت مالي برخوردار بود و زندگي متوسط و معمولي داشت، نه زندگي فقيرانه و سرشار از محروميت:

1. صاحب املاك، مزارع و زمين هاي كشاورزي: امام صاحب املاك، مزارع و زمين هاي كشاورزي بود. اين مزارع، كه عمدتاً در اطراف مدينه بودند، به شخص امام تعلّق داشتند و ـ همان گونه كه پيشتر گذشت ـ امام در كنار غلامان و فرزندان و كارگرانش به كار مشغول بود.

فرزند امام مي گويد: در صبح سردي براي سرزدن به زميني كه امام در منطقه سايه داشت، همراه امام حركت كرديم.... [1] .

معتب در ضمن روايتي نقل مي كند كه امام در باغ خود مشغول چيدن خرما بود.... [2] .

در روايت ديگري آمده است كه آن حضرت كفن خود را براي زن مؤمني به نام شطيطه فرستاد و فرمود: اين كفن را از پنبه هاي مزرعه خودمان تهيه كرده ايم.... [3] .

امام زميني كشاورزي در منطقه يسيريه داشت كه آن را به فرزندش، احمد، كه مردي بزرگوار و با شخصيت بود، هديه كرد. [4] .

اسماعيل، فرزند موسي بن جعفر (ع)، مي گويد: پدرم با فرزندان خود از مدينه به سوي برخي از املاك خود بيرون رفت. اسماعيل مي گويد: ما در آنجا بوديم و با احمدبن موسي (ع) بيست تن از خدم و حشم پدرم بودند كه اگر احمد برمي خاست آنان با او برمي خاستند و اگر احمد مي نشست آنان نيز با او مي نشستند. [5] .

سند معتبر ديگري نشان مي دهد: امام صاحب زمين ها و مزارع كشاورزي بود. موقوفه آن حضرت در كتاب هاي تاريخي ثبت شده است كه به قسمتي از آن اشاره مي كنيم:

«اين است آنچه موسي بن جعفر وقف نمود كه مشتمل است بر همه زمين خود كه در فلان مكان واقع است (نام آن ذكر نشده) و حدود زمين فلان است كه به طور كلي، درخت هاي خرما، زمين، قنات، آب، آسياب، حريم، حقوق، حق آب، پستي و بلندي، عرض و طول، ميدان جلوباغ، نهرهاي كوچك و بزرگ، مرغزارها، آباد و خراب همه را وقف نموده است. متولّي وقف درآمد آن را پس از كسر كردن مخارج مزرعه و سي عدد درخت خرما براي فقراي آبادي ميان فرزندان موسي تقسيم كند؛ براي هر مرد دو برابر زن. چنانچه يكي از دختران موسي ازدواج كند، سهمي در اين صدقه ندارد.... [6] .

نمونه ديگري از تمكّن مالي امام، تعداد غلامان آن امام مي باشد. در روايتي، حضرت در پاسخ به هارون كه پرسيده بود: چه تعداد جيره خوار داري؟ فرمود: بيش از پانصد نفر كه بيشتر آن ها موالي و غلامان هستند. [7] .

علي بن ابي حمزه مي گويد: تعداد سي نفر غلام حبشي براي آن حضرت خريداري شد و امام براي آن ها مقرّري و حقوق تعيين كرد. [8] .

علاوه بر اين، تمام همسران آن حضرت كنيزاني بودند كه وي خريداري نموده بود؛ از جمله مادر امام رضا (ع) كه كنيزي بود كه امام آن را از تاجر مغربي خريد. [9] .

بنابراين، خريد و نگه داري غلامان و سپس آزاد كردن تعداد بي شماري از غلامان توسط امام كاظم (ع) خود قرينه اي بر تمكّن مالي آن حضرت است.

2. كمك ها و بخشش هاي مالي حضرت: از جمله فصول درخشان زندگي امام كاظم (ع)، كمك ها و بخشش هاي مالي ايشان به فقرا و نيازمندان و درماندگان است. كمك ها و بخشش هاي آن امام شامل حال دوستان و دشمنان آن حضرت مي شد و در عصر خود، ضرب المثل بود. مورّخان هديه معمولي آن حضرت را حدود 200 تا 400 دينار ذكر كرده اند. [10] .

3. اجتناب امام از فقير نشان دادن خود: نكته ديگري كه مي تواند در شناخت وضعيت اقتصادي و معيشتي امام كمك كند، سيره و روش امام در مصرف است ـ كه در بخش هاي بعدي اين مقاله به آن خواهيم پرداخت. امام در انتخاب نوع لباس، غذا، منزل و مركب، همواره جانب اعتدال را نگه مي داشتند و ديگران را نيز به اعتدال و ميانه روي در مصرف سفارش مي كردند. امام هيچ گاه خود را فقير نشان نمي داد و به شيعيان خود سفارش مي كرد تا با وضعيت مناسب و متعارفي در جامعه ظاهر شوند و خود را مقابل دشمن كوچك و حقير و فقير نشان ندهند.

آري، امام زندگي ساده و زاهدانه اي داشت، اما زهد امام هرگز به معناي فقر او نبود. امام هيچ گاه به ثروت اندوزي و انباشت سرمايه و اسراف و تجمّل نپرداخت. هر چه داشت خالصانه بين فقرا و نيازمندان انفاق مي كرد. امام بيش از آنكه به خود و رفاه و آسايش خويش فكر كند، در فكر محرومان و مستمندان بود و با توان مالي خود سعي در ياري رساندن به ايشان داشت. امام ـ به معناي دقيق كلمه ـ زاهد بود و زهد را اميرالمؤمنين علي (ع) چنين معنا كرد: «الزهدُ كلّهُ بينَ كلمتَينِ مِن القرآنِ، قال الله سبحانه: (لِكَيلا تأسوا عَلي ما فَاتكم و لاتَفرحُوا بِما آتاكُم) وَ مَن لَم يَأسَ علَي الماضي و لم يَفرح بالآتي فقد اَخذ الزهدَ بِطرفَيه». [11] .

از اين رو، وقتي امام به دستور هارون به زندان افكنده شد، خدا را سپاس مي گفت كه فرصت و موقعيت مناسبي براي عبادت و مناجات با خدا يافته است و از اينكه دنيا را از دست داده، نگران و پريشان نيست.