نكته اي نيز قابل توجه است كه منظور از تعمير مسجد چيست؟ آباداني مسجد به چه چيز است؟ در پاسخ اين سؤال مي توان دو جواب عنوان نمود.

الف: منظور، احداث ساختمان و تعمير و مرمت ساختمان مساجد است، كه روايات نيز بر اين نكته تأكيد دارد كه هر كس به مقدار ايستادن جايگاه نمازش يا به اندازه آشيانه پرنده، مسجد احداث كند، خداوند براي او خانه اي در بهشت مي سازد، در اين معناي تعمير، هيچ گونه ترديدي وجود ندارد.

ب: ليكن معناي ديگر نيز در مورد تعمير مسجد وجود دارد و آن اين كه منظور تعمير و يا احداث ساختمان نباشد. بلكه منظور داير نمودن مسجد از لحاظ فرهنگ و بر پا نمودن نماز و عبادت در آن باشد. كسي كه در مسجد



[ صفحه 134]



عبادت مي كند، كسي كه در مسجد نماز مي خواند، مسجد را آباد مي كند. كه منظور از آباداني، آباداني از نظر هدايت و داير نمودن فرهنگ ديني است.

در دعاي ورود به مسجد الحرام اين گونه مي خوانيم: خداي سبحان را سپاس كه مرا از كساني قرار داد كه مساجد خدا را آباد مي سازم، و جعلني ممن يعمر مساجده. [1] و معلوم است نوع افرادي كه به زيارت مسجد الحرام مي روند ساختمان آن را تعمير نمي كنند.

و نيز از امام صادق عليه السلام در مورد آبادگران مسجد اين گونه آمده است: العامرين بصلاتهم ارضي و مساجدي. [2] «نمازگزاران، آباد گران زمين و مساجد من هستند».

همچنين در پاسخ اين سؤال كه چگونه مساجد را آباد مي سازند، از رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم رسيده است. آنان كه شؤون مسجد را رعايت مي كنند، صداي خود را بلند نمي كنند و به كارهاي بيهوده و باطل نمي پردازند، لا ترفع الاصوات فيها و لا يخاض فيها بالباطل. [3] .

در اين گونه تعبيرها، منظور از عمارت و آبادگري مسجد، آبادي از لحاظ برنامه هاي ديني و برپايي نماز و شؤون ديني است؛ نه احداث ساختمان. اين همان نكته اي است كه اميرمؤمنان علي عليه السلام آن را گوشزد مي سازد، كه برخي زمان ها مساجد از لحاظ ساختمان بسيار باشكوه و مجلل هستند، ليكن از لحاظ برنامه هاي ديني و رهنمون، خرابه اي بيش نيستند، عامرة من البناء و



[ صفحه 135]



خراب من الهدي. [4] اگر مسجدي از لحاظ بنا آباد و از لحاظ برنامه هاي ديني تهي باشد آن خرابه است. (در بخش فرهنگي توضيح بيشتري خواهد آمد).