از جمله محورهاي مهم فعاليت هاي فرهنگي - تربيتي امام كاظم (ع) پرورش افراد زيادي از حق جويان و دانش پژوهان بود. امام (ع) به رغم مشكلات و گرفتاري هاي فراواني كه از ناحيه ي سردمداران جاه طلب بني عباس برايش پديد آمده بود، موفق شد صدها رجال علمي و دانشمند برجسته در زمينه هاي فقه - حديث، تفسير، كلام و ديگر رشته هاي علمي تربيت كند.

شمار شاگردان و تربيت يافتگان مكتب پيشواي هفتم (ع) در منابع رجالي مختلف ذكر شده است. شيخ طوسي در كتاب رجال خود رقم آنان را 270 نفر ذكر كرده است. [1] .

احمد بن خالد برقي آنان را 160 تن مي داند. [2] باقر شريف و قرشي اسامي 321 نفر از شاگردان و راويان آن حضرت را با شرح مختصري از زندگي هر يك از آنان ذكر كرده است. [3] .

به احتمال قوي رقم هاي فوق بايد تعداد شاگردان معرف و ممتاز آن حضرت باشد و شاگرداني كه از نظر علمي در مرتبه ي پايين تري قرار داشته و شهرت و موقعيت علمي و اجتماعي چنداني نداشتند، در اين شمارش منظور نشده اند. زيرا بيشتر شاگردان پدر بزرگوارشان امام صادق (ع) - كه بنابر تصريح بسياري از مورخان و منابع رجالي تعداد آنان بالغ بر چهار هزار نفر مي شد - پس از رحلت آن حضرت، به فرزندش موسي بن جعفر (ع) روي آوردند و در زمره ي شاگردان آن گرامي درآمدند.

البته همه ي آنان از نظر علمي و مراتب رشد و كمال انساني در يك سطح نبودند؛ حتي



[ صفحه 130]



در ميان آنان افرادي بودند كه از نظر اعتقادي در صراط مستقيم امامت قرار نداشتند. بعضي نيز در ابتدا در مسير حق و معتقد به امامت پيشواي هفتم بودند ليكن بعد از گرفتاري هايي كه براي آن گرامي به وجود آمد و حضرتش به زندان افتاد و شهيد شد راه انحراف در پيش گرفته به جرگه ي واقفيه پيوستند و تن به امامت امام رضا (ع) ندادند.

بعضي از اصحاب و شاگردان امام كاظم (ع) به پايه اي از وثاقت و كمال رسيدند كه همه ي فقها و دانشمندان شيعه آنان را تصديق نموده و رواياتشان را پذيرفته اند. از ميان مجموعه اصحاب و راويان ائمه عليهم السلام كه تعدادشان به هزاران نفر مي رسيد تنها تعدادي اندك از آنان به اين مقام والا نائل آمده اند. در ميان محدثان و دانشمندان رجالي مشهور است كه از ميان اصحاب ائمه (ع) وثاقت و صداقت و امانت هيجده نفر مورد اتفاق همگان است. [4] از اين تعداد شش نفر از اصحاب امام باقر (ع)، شش نفر از اصحاب امام صادق (ع) و شش نفر ديگر از ياران موسي بن جعفر (ع) هستند؛ شش نفر اخير عبارتند از: يونس بن عبدالرحمان، صفوان بن يحيي، محمد بن ابي عمير، عبدالله بن مغيره، حسن بن محبوب و احمد بن محمد بن ابي نصر. [5] .

اينك - در حد گنجايش درس - شرح حال برخي از پرورش يافتگان مكتب امام كاظم (ع) را مرور مي كنيم.