«ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم فان عمل حسنا استزاد الله و ان عمل سيئا استغفر الله منه و تاب اليه» [1] .

از ما نيست (با ما رابطه و پيوندي ندارد) كسي كه در هر روز خود را محاسبه نكند؛ تا اگر عمل نيكي انجام داده است از خداوند طلب افزوني بكند و چنان چه مرتكب عمل ناروايي شده (روي به درگاه خدا آورده) از كرده ي خود استغفار كند و به سوي خدا باز گردد.

از نظر علماي اخلاق «محاسبه ي نفس» و ارزيابي عملكرد خويش يكي از عوامل مهم موفقيت انسان در ميدان عمل است. انسان در مرحله ي نخست مي بايد نفس خود را وادار بر



[ صفحه 149]



عمل و انجام وظيفه نمايد، در مرحله ي بعد كارهاي خويش را كنترل كند و نفس را به خود وانگذارد تا هر چه خواست انجام دهد. مرحله ي سوم، محاسبه و ارزيابي عملكرد است كه بعد از فراغ از عمل صورت مي گيرد. نتيجه ارزيابي يكي از دو چيز خواهد بود:

1- انجام وظيفه به نحو مطلوب كه اقتضا مي كند انسان خدا را بر اين موفقيت شكر بگزارد و از درگاه ربوبي اش بخواهد او را در انجام اعمال نيك بيشتر ياري كند.

2- كوتاهي و سهل انگاري در انجام وظيفه و يا ترك آن كه در هر دو صورت مي بايد جبران شود. و از آن جا كه منشأ اين ترك وظيفه فراموشي ياد خدا و پشت كردن به حق تعالي است، امام (ع) راه جبران را بازگشت به سوي پروردگار و طلب آمرزش از او دانسته است. توجه به پروردگار به معناي توجه به وظيفه بندگي و طلب آمرزش از محضر حق تعالي و به معناي ابراز نفرت از لغزش انجام گرفته است. پيدايش اين حالت (توبه) در كسي او را موفق به انجام وظيفه ي بندگي در مراحل بعد خواهد كرد.