يكي از محورهاي مهم فعاليت هاي علمي و فرهنگي امامان عليهم السلام بخش احتجاجات و مناظرات آن بزرگواران با دانشمندان ملل مختلف و رهبران افكار و مكاتب فكري عصر خود مي باشد. اين محور مهم كاري در حيات علمي و فرهنگي امامان (ع) از آنچنان جايگاه بلند، ابعاد گسترده و محتواي غني اي برخوردار است كه مي توان آن را فرازهاي برجسته ي تلاش هاي فرهنگي ائمه (ع) به حساب آورد. شيخ طبرسي يكي از دانشمندان بزرگ شيعه مجموعه ي اين محور كاري پيشوايان (ع) را در كتابي تحت عنوان «الاحتجاج» گرد آورده كه بسيار ارزشمند است.

احتجاج ها و مناظرات ائمه (ع) با افراد و گروه ها نياز به زمينه و فراهم كردن مقدمات داشت.اين مقدمات گاهي از سوي مخالفان آنان و گاهي از سوي خود آن عزيزان فراهم مي شد. نسبت به بعضي از امامان (ع) نيز خلفاي معاصر آنان نقش مهمي در گردآوري دانشمندان ملل گوناگون و ترتيب محفل مناظره و گفتگوي رو در روي آنان با امامان داشتند.

البته هدف اساسي آنان از اين اقدام، سياسي بود و به منظور محكوم كردن ائمه و منزوي ساختن ايشان انجام مي گرفت؛ ولي هيچگاه و در مورد هيچيك از امامان به اين هدف شيطاني خود نرسيدند، چه آن كه پيشوايان معصوم (ع) در پرتو برخورداري از بينش و دانش گسترده ي خدادادي در همه ي صحنه هاي علمي بر خصم، چيره مي شدند، چندان كه حريف ناچار مي شد بر ناتواني خود و دانش گسترده ي امام (ع) اعتراف كند و در برابر عظمت علمي اش سر تعظيم فرود آورد.

عظمت و برجستگي اين نوع از تلاش هاي فرهنگي ائمه (ع) در مقايسه با بعضي از



[ صفحه 156]



تلاش هاي ديگر آنان در چند چيز است.

1- طرف مقابل آنان، عالمان و دانشمندان، يا سران جناح ها و گروه هاي فكري بودند كه در جامعه به ويژه در ميان پيروان خود موقعيت ممتازي داشتند و پيروزي امام برايشان بازتاب گسترده اي در جامعه به ويژه در ميان پيروان آنان داشت.

2- محتواي اين گفتگوها و مناظرات بيشتر، مباحث اصولي و زير بنايي فرهنگي و اعتقادي بود كه با روشن شدن آنها بسياري از مسائل فرعي و جنبي نيز روشن مي شد.

3- مباحث مطرح شده در اين مناظرات به طور معمول مباحث روز بود. يعني مباحثي بود كه مسلمانان در جامعه ي خود با آنها روبه رو و درگير بودند؛ از اين رو تبيين آنها در اولويت قرار داشت.

اينك - پس از اين مقدمه كوتاه - بخشي از احتجاجات و مناظرات موسي بن جعفر (ع) را مرور مي كنيم.