اسلام تمام مسؤوليتهاي سخت را متوجه امام دانسته و بر او واجب كرده است تا در برابر مصالح مسلمانان نستوه بوده و شؤون آنان را رعايت كرده و براي پيشرفت زندگي آنها كار كند و ايشان را از همه ي عوامل انحطاط و عقب ماندگي دور سازد. متخصصان اين قبيل بحثها، برخي از واجبات مهمي را كه انجام آنها بر امام واجب است به شرح زير بيان كرده اند:

1 - حفظ دين و پاسداري از اسلام و نگهداري آن از خطر هواپرستان كه نسبت به ارزشها و اخلاقيات بي باكند.

2 - حمايت از حريم اسلام و دفاع از آن، تا مردم سرگرم زندگي خود بوده و با



[ صفحه 129]



ايمني بر جان و مال بتوانند به سير و سفر بپردازند.

3 - مرزباني به وسيله ي ابزار و تجهيزات و نيروي زياد، به حدي كه دشمن نتواند شبيخون بزند، و هتك ناموس كند و يا خون مسلمان و يا كافر ذمي را بريزد.

4 - با كافران دشمن اسلام مبارزه كند، تا آن جا كه اسلام بياورد و يا وارد در ذمه اسلام گردند، به منظور قيام و اجراي حق خدا، يعني همان پيروزي دين خدا بر همه ي اديان.

5 - اجراي احكام و از بين بردن دشمنيها، به طوري كه ستمگري، ستم نكند و ستمديده اي، ناتوان نماند.

6 - اجراي حدود، به منظور پرهيز از محرمات و حفظ جان و مال مردم.

7 - گزينش افراد درستكار و لايق و سپردن ولايتها به افراد مطمئن و دلسوز، به منظور كنترل كارها، با كارداني و شايستگي و حفظ اموال به وسيله ي افراد درستكار.

8 - جمع آوري غنايم جنگي، صدقات و ماليات بر آنچه كه از طريق نص و يا اجتهاد واجب كرده است، بدون ظلم و تجاوز بر حق كسي.

9 - پرداختن حق هر كسي را از بيت المال بدون زياده روي و يا نقصي، و به موقع پرداختن، نه ديرتر و نه زودتر از وقت مقرر.

10 - اشراف داشتن بر امور توده ي مردم، بدون اين كه بر استانداران و كارگذاران خويش اعتماد كند. زيرا گاهي ممكن است شخص امين خيانتكار و شخص دلسوز و خيرخواه، دغلكار گردد! خداوند متعال فرموده است:

«اي داوود! ما تو را در زمين جانشين خود قرار داديم، پس ميان مردم به حق داوري كن و از هواي نفس پيروي مكن تا مبادا از راه خدا تو را گمراه سازد.» [1] .

و در صحيح بخاري و صحيح مسلم [2] از قول (عبدالله) بن عمر آمده است كه گفت: شنيدم از رسول خدا (ص) كه مي فرمود:

«همه ي شما سرپرستيد و همه تان مسؤول رعيت خود هستيد، زن در خانه ي



[ صفحه 130]



شوهر سرپرست و مسؤول رعيت خود است. و خدمتگزار، در مال آقاي خود چنين است و مسؤول رعيت خود مي باشد.»

او مي گويد:

«اين سخن را از رسول خدا (ص) شنيدم، و گمان مي كردم كه بگويد: و مرد نسبت به مال پدرش سرپرست است و مسؤول رعيت خود است، و همه ي شما سرپرستيد و مسؤول رعيت خود مي باشيد.»

ترمذي [3] از حديث عمرو بن مره جهني نقل كرده است كه به معاويه گفت: از پيامبر (ص) شنيدم كه مي فرمود:

«هيچ رهبري نيست كه در خانه اش را، به روي نيازمندان و تهي دستان بسته باشد، مگر اين كه خداوند درهاي آسمان را به روي نياز و حاجت و درماندگي وي ببندد.»

محمد بن يزداد وزير مأمون - در حالي كه او را مخاطب قرار داده بود - مي گفت:



من كان حارس دنيا انة فمن

ان لا ينام و كل الناس نوام



و كيف ترقد عينا من تضيقه

همان من امره نقض و ابرام [4] .

و اين امور به عنوان دستوري فراگير بيان شد، كه اگر به زبان و اصطلاحات روز مي خواستيم بيان كنيم به درازا مي كشيد، بلكه در فراگيري و شمولش، بيش از آن بود كه در تمام فرمانها و قوانين جهاني درباره ي وظايف و تكاليف فرمانروايان آمده است [5] .

و هر كس در سخنان و آثار امام اميرالمؤمنين عليه السلام دقت كند، مي بيند كه وظايف امام، گسترده تر از اينها است، زيرا دامنه ي اين وظايف تا انجام دستورات اخلاق و فضيلت و ساختن اجتماعي كه در سايه ي عدل و حق زندگي كند و در آن اجتماع جايي براي فرصت طلبي و اخاذي و رشد ظلم و فساد نماند، گسترش دارد. و ما به صورت



[ صفحه 131]



مفصل در كتاب خود «نظام الحكم و الادارة في الاسلام» در آن باره سخن گفته ايم.